Αντικείμενο μελέτης τώρα και τα πάρεργα του Γιώργου Σεφέρη

 

Η διαχρονικη και ακάματη έγνοια του Γιώργου Σεφέρη για την όσο το δυνατο αρτιότερη εμφάνιση των βιβλίων-του και κυρίως αυτα να είναι χωρις λάθη, καθως και η συμπάθειά-του για τη δουλεια του τυπογράφου αλλα και η επιθυμία-του να μάθει τέλεια αυτη τη δουλεια, με όλα τα μυστικα και τις λεπτομέρειές-της, εκδηλώνεται απο πολυ νωρις, απο τα πρώτα συγκεκριμένα στάδια της συγγραφικης πορείας-του. Ενδεικτικη αυτης της έγνοιας και αγάπης-του είναι και η φράση με την οποία αρχίζει τη μελέτη-του για τον Ερωτόκριτο. Γράφει το 1946:

 

Μια φυλλάδα ελεεινα τυπωμένη σε χαρτι εφημερίδας, όπου χωρις να λογαριάσει κανεις τα τυπογραφικα λάθη, ο εκδότης παίρνει την άδεια να αλλάζει κάθε λέξη όπως του αρέσει∙ μ’ ένα εξώφυλλο χρώμα κουφέτου, είτε τριανταφυλλι είτε φυστικι– μ’ αυτη την όψη κυκλοφορούσε, απο τις τελευταίες δεκαετηρίδες του περασμένου αιώνα, ο «Ερωτόκριτος, ποίημα ερωτικων (το ον με ωμέγα στο αντίτυπό-μου), συνταχθεν παρα Βικεντίου Κορνάρου, του εκ της Σιτίας χώρας, εν τη νήσω της Κρήτης.¹

 

Ακριβως, είναι αυτη την ακοίμητη έγνοια και την ασίγαστη αγάπη του Γ. Σεφέρη, που προσπάθησε ο Κυριάκος Ιωάννου ν’ αναδείξει και να γνωστοποιήσει στο πλατυ αναγνωστικο κοινο, μέσα απο τις σελίδες του σημαντικου βιβλίου-του που τιτλοφορείται Όψεις της εκδοτικης θεωρίας και πράξης του Γιώργου Σεφέρη, που κυκλοφόρησε πρόσφατα απο τις εκδόσεις Ηλία Επιφανίου. Ένα βιβλίο που με τόση αίσθηση ευθύνης συγκρότησε και το οποίο διαβάζοντάς-το νιώθεις να βρίσκεσαι συνέχεια κάτω απο τη γοητεία του Γ. Σεφέρη.

Βέβαια, με τον Γ. Σεφέρη, ως ένα ευαίσθητο και επαρκη τυπογράφο και φιλόλογο, οφείλω, ευθυς εξ αρχης, ν’ αναφέρω, και αυτο απαιτει νομίζω η δικαιοσύνη, έχουν ασχοληθει και άλλοι μελετητες της ζωης και του έργου-του. Ακροθιγως όμως. Όχι στο βάθος, την έκταση και κυρίως τη σημασία που έχει δώσει στο θέμα ο Κ. Ιωάννου, γεγονος απο το οποίο διαφαίνεται ξεκάθαρα η γερη φιλολογικη κατάρτιση και επιστημονικη σκευη-του, πρώτιστα όμως η οξυδέρκεια και το αλάνθαστο αξιολογικο κριτήριο που διαθέτει.

Ακόμη, για τη ζωη και το έργο του Γ. Σεφέρη, αξίζει να σημειώσω, πως μέχρι σήμερα έχουν εκδοθει εκατοντάδες μελέτες τυπωμένες σε βιβλία. Αρκει ν’ αναφέρω πως στην φτωχη βιβλιοθήκη-μου, τα βιβλία με τέτοιο περιεχόμενο ξεπερνουν τα 140. Ίσως να μου λείπουν άλλα τόσα. Με αυτο θέλω να τονίσω πως οι σεφερικες μελέτες σήμερα έχουν χαράξει πάνω στο λογοτεχνικο σώμα ή, καλύτερα, πάνω στον ελληνικο λογοτεχνικο χάρτη, μία μεγάλη και πλατια λεωφόρο, ατέρμονη για την ώρα. Ο εμβριθης νεοελληνιστης Κ. Ιωάννου, που δικαιούται τώρα να φέρει και τον τίτλο του σεφερολόγου, όχι μόνο βάδισε σταθερα πάνω σε αυτη τη λεωφόρο αλλα, εν τη σοφία-του, σκέφθηκε ν’ ανοίξει και ένα παράδρομο. Και αυτος ο παράδρομος χαράχθηκε, βέβαια, με την έκδοση του δικου-του βιβλίου, που ξεχωρίζει για τη θεματικη-του. Είμαι σίγουρος, πως σε αυτο το φιλολογικο λοξοδρόμισμα-του θα τον ακολουθήσουν, αργα ή γρήγορα, και άλλοι μελετητες, γιατι το βιβλίο-του θα αποτελέσει, πιστεύω, σημείο αναφορας προς την πλευρα των σεφερικων μελετων που θα καταπιάνονται και με τα αγαπημένα πάρεργα του ποιητη.

Ο Κ. Ιωάννου, όπως διαπιστώνω, πολιόρκησε σθεναρα και με αποφασιστικότητα το θέμα-του, απο πολλες και διάφορες μεριες, κατορθώνοντας να μας δώσει αυτο το υπέροχο βιβλίο, το οποίο διαβάζεται σαν ένα ερωτικης φύσεως μυθιστόρημα. Γιατι, παρόλο που το βιβλίο αυτο στεγάζει μία εξειδικευμένη φιλολογικη μελέτη, άρα με περιεχόμενο που δεν αγγίζει τα γούστα των πολλων αναγνωστων, εντούτοις, με την απλη, γλαφυρη και ρέουσα γλώσσα που χρησιμοποίησε για να το γράψει, το καθιστουν αφήγημα συναρπαστικο. Εννοω πως επιτρέπει στον αναγνώστη να το διαβάσει σαν ένα απολαυστικο κείμενο.

Ακόμη, βρίσκω πως ο Κ. Ιωάννου εργάσθηκε με ακριβη επιστημονικη μέθοδο. Εννοω πως πρώτα ενημερώθηκε σωστα και σφαιρικα πάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Δηλαδη διάβασε, εξέτασε και ανέλυσε εξονυχιστικα και προσεκτικα κάθε πηγη που σχετίζεται με το θέμα, για να είναι πλήρως κατατοπισμένος πάνω στην ύλη-του, με αποτέλεσμα να καταλήξει στις δικες-του ασφαλης απόψεις και στα δικα-του αδιαμφισβήτητα συμπεράσματα, πριν μας δώσει αυτη την ολοκληρωμένη μονογραφία-του.

Μια μονογραφία που ο συγγραφέας-της είχε σαν κύριο στόχο, όπως είπα, να φανερώσει μέσα απο τις σελίδες-της τον πολυτάλαντο αλλα και ιδιότροπο σμυρνιο, που είχε εξελιχθει και λογαριαζόταν προς το τέλος της ζωης-του ως ένας βαθυς και πλατυς γνώστης της τέχνης που λέγεται τυπογραφία.

Προκαλει, πάντως, μεγάλη εντύπωση και ο όγκος των βιβλίων που διάβασε ο Κ. Ιωάννου, τόσο για να ενημερωθει με ότι προηγήθηκε του εγχειρήματός-του, όσο και για ν’ αξιοποιήσει ξένα στοιχεία που επέλεξε, συγγενικα και ενισχυτικα των δικων-του θέσεων, όπως απαιτει και η φιλολογικη επιστήμη. Με άλλα λόγια, είναι αξιοθαύμαστος για την κυριαρχία-του πάνω στον τεράστιο όγκο ύλης που είχε στη διάθεσή-του και για το επίπονο στάδιο της αξιολόγησης και της αποτύπωσης των συμπερασμάτων-του στο χαρτι.

Αυτος, νομίζω, είναι και ο κύριος λόγος, ή ένας απο τους κύριους λόγους, που η εν λόγω μελέτη, αλλα και όλες οι μελέτες που μας έχει δώσει μέχρι σήμερα ο Κ. Ιωάννου, φέρουν την προσωπικη σφραγίδα-του, με την οποία πιστοποιείται η γνησιότητα των απόψεων και των κρίσεων-του, καθως και η λειτουργικότητα των διακειμένων που είναι εγκατεσπαρμένα μέσα στις σελίδες-της.

 

 

 

 

 

Κοντολογις, ο Κ. Ιωάννου, με τις απόψεις και τις κρίσεις, δικες-του και άλλων, που έχει καταθέσει στο βιβλίο-του, στόχευσε, επαναλαμβάνω, να φανερώσει, ένα Γ. Σεφέρη καλα αρματωμένο, εννοω με πλατιες γνώσεις σε θέματα τυπογραφίας και φιλολογίας, αλλα και αμετάθετο στις απόψεις, στα γούστα και στις προτιμήσεις-του. Σωστα, επομένως, διαπιστώνει ότι ο ποιητης «έπαιρνε θετικο πρόσημο όταν ενδυόταν τον μανδύα του τυπογραφικου και φιλολογικου επιμελητη».

Θέλω να πιστεύω, λοιπον, πως αυτες οι γνώσεις που διέθετε ο Γ. Σεφέρης, φιλολογικες και τυπογραφικες, αλλα και η πολυχρονη εμπειρία και η όρεξη-του για δουλεια, είναι εκείνα τα εφόδια που του έδιναν, αυθωρει και παραχρήμα, το δικαίωμα να καταπιάνεται, κατα καιρους, και με την φιλολογικη επιμέλεια σημαντικων βιβλίων, όπως τα Ακριτικα του Άγγελου Σικελιανου.

Στην ουσία ο Γ. Σεφέρης, ήταν ένας «ερασιτέχνης» τυπογράφος και φιλόλογος, που έφερνε όμως σε πέρας, με καλα αποτελέσματα, τέτοιου είδους δουλειες που ίσως αναλάμβανε φιλικα (ή και δωρεαν). Ας μην ξεχνάμε όμως, πως ένας τέτοιος ερασιτέχνης τυπογράφος και φιλόλογος, ήταν στα μέρη-μας, στη Κύπρο, και ο αξέχαστος Φοίβος Σταυρίδης, ο οποίος επιμελήθηκε με εξαιρετικα αποτελέσματα, λογοτεχνικα και όχι μόνο βιβλία όπως, λόγου χάρη, το Ημερολόγιο του βίου-μου, του Σάββα Τσερκεζη (1988) καθως και το Οδοιπορικον Μαυροβουνίου, του Επαμεινώνδα Ι. Φραγκούδη (1994).

Ο Γ. Σεφέρης όμως, δεν έδωσε στροφη και ανανέωση στην ελληνικη ποίηση, με το στέρεο, βαθυστόχαστο και μοντέρνο ποιητικο έργο-του. Πιστεύω, χωρις να μπορω να το αποδείξω για την ώρα, πως με την τυπογραφικη κατάρτιση που είχε αποχτήσει, την ευαισθησία-του και το εξασκημένο κριτήριο-του, ποιοτικο και αισθητικο, καθως και με τις απαιτήσεις και την επιμονη-του, έδωσε στροφη, εννοω ώθηση και νέα κατεύθυνση, και στον χώρο ή τον κλάδο της βιομηχανίας του βιβλίου στην Ελλάδα. Δηλαδη, απο την εποχη που άρχισε να εκδίδει βιβλία, ειδικα απο το 1931 που έκδωσε τη Στροφη, τα βιβλία γενικα στην Ελλάδα άρχισαν να αποκτουν ένα άλλο, πιο όμορφο και ευπαρουσίαστο, πρόσωπο.

Λέω απο το 1931 και μετα, γιατι είναι αυτη την χρονια που εκδήλωσε και την επιθυμία να δημιουργήσει, όπως μας πληροφορει ο Κ. Ιωάννου, συνεταιρικο εκδοτικο οίκο, γεγονος που ενισχύει και την άποψη του αξέχαστου πανεπιστημιακου καθηγητη Γιώργου Π. Σαββιδη, ότι ο Γ. Σεφέρης «δημιούργησε ΄΄τυπογραφικη σχολη΄΄, η οποία αποτυπώνεται και σε εκδόσεις σύγχρονων και μεταγενέστερων ομοτέχνων-του».

Ο φίλος νεοελληνιστης κρίνει αυστηρα την χειρονομία του Γ.Π. Σαββίδη να ενσωματώνει στα βιβλία που επιμελήθηκε του Γ. Σεφέρη την αδόκιμη φράση «με την ΄΄οριστικη΄΄ βούληση του ποιητη», όρος ατυχης, όπως σημειώνει ο Κ. Ιωάννου, γιατι «αντιβαίνει στις αρχες της εκδοτικης επιστήμης». σ. 48.

Ποσως δεν αμφιβάλλω ότι η πράξη αυτη αντιβαίνει της εκδοτικης επιστήμης. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε εδω δύο βασικα στοιχεία:

α) Όλοι, ή σχεδον όλοι, οι νεαροι και φερέλπιδες τότε φιλόλογοι ή μελετητες, ένιωθαν ένα δέος μπροστα στο ΄΄τέρας΄΄ γνώσεων που λεγόταν Γ. Σεφέρης, με αποτέλεσμα κάποιοι να διακατέχονταν και απο αισθήματα έλξης και απώθησης προς το πρόσωπό-του. Ειδικα, σε ό,τι αφορα την υποτελη συμπεριφορα του Γ. Π. Σαββίδη προς τον Γ. Σεφέρη, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η επιτυχης πανεπιστημιακη καριέρα-του οφειλόταν, εν μέρει, και στον Γ. Σεφέρη, όταν ο νεαρος φιλόλογος “πάτησε” σταθερα πάνω στην τετράπαχη πλάτη του Γ. Σεφέρη για να φθάσει μέχρι το Cambridge.

β) Ο Γ. Σεφέρης, όπως μαρτυρείται, ήταν δύσκολος άνθρωπος με τους συνεργάτες-του. Δεν ανεχόταν και δεν συγχωρούσε τα αδικαιολόγητα λάθη. Γι΄αυτο και γινόταν αφόρητα απαιτητικος, πιεστικος και επικριτικος, εκστομίζοντας κάποιες φορες φράσεις που έφθαναν μέχρι τα όρια της προσβολης. Και αυτο ήταν ευρέως γνωστο στους λογοτεχνικους κύκλους.

Το πάθημα του σπουδαίου και επίσης αξέχαστου αμερικάνου νεοελληνιστη Edmunt Keeley, το οποίο θα σας παραθέσω στη συνέχεια για να ευθυμήσουμε λιγάκι, είναι ενδεικτικο αυτης της πλευρας του χαρακτήρα του ποιητη. Ο αμερικάνος νεοελληνιστης αναφέρει το πάθημά-του στην εισαγωγη του βιβλίου που περιέχει την αλληλογραφία-του με τον νομπελίστα ποιητη, ο οποίος κάποιο καλοκαίρι θέλησε να τον πάρει στη θάλασσα για να τον δροσίσει λιγάκι, αλλα λίγο έλειψε να καει ο ίδιος στη φωτια που άναψε. Αφηγείται ο E. Keeley:

 

Τον Ιούλιο η γυναίκα-μου κι εγω κανονίσαμε να πάρουμε εκείνον και τη Μαρω στον Σχινα για το πρώτο-του μπάνιο. Έκανε ζέστη, η πλατια πευκόφυτη παραλία, ήταν εντελως έρημη (πράγμα απίστευτο για τέτοιες μέρες), η θάλασσα ήσυχη. Όλοι-μας πέσαμε στη θάλασσα όσο πιο γρήγορα μπορούσαμε κι εγω δεν σταμάτησα την ελεύθερη κολύμβηση προς την αντικρινη ακτη της Εύβοιας παρα μόνο όταν μου κόπηκε η ανάσα– κι όταν αυτο συνέβη, άκουσα τη Μαίρη να καλει σε βοήθεια μ’ όλη τη δύναμη της φωνης-της∙ ήταν φανερο ότι ο ποιητης είχε πρόβλημα: στροφογύριζε ταλαντευόμενος στο ίδιο σημείο, ενω το νερο του έφτανε ως τον ώμο. Κολύμπησα προς τα πίσω όσο γρηγορότερα μπορούσα και βοήθησα τους άλλους να τον σύρουν έξω στην αμμουδια. Τα μάτια-του ήταν κλειστα και δεν έδινε κανένα σημείο ζωης. Η Μαρω, με κομμένη την ανάσα, πρότεινε να τον σηκώσουν με το κεφάλι κάτω για να βγάλει το νερο που είχε καταπιει. Σκέφτηκα το βάρος-του, και, ενω προσπαθούσα να τον γυρίσω για να του κάμω τεχνητη αναπνοη, είπα στα ελληνικα ότι το πρόβλημα δεν ήταν το νερο που ίσως είχε καταπιει, αλλα το νερο που είχε στα πνευμόνιά-του – μόνο που, μέσα στην πίεση της στιγμης, αντι να πω «πνευμόνια», είπα «πνεύματα». Ξαφνικα ο Σεφέρης ανακάθισε και με λοξοκοίταξε. «Πνεύματα», λέει αυτος. «Κανένα πρόβλημα δεν έχουν τα πνεύματά-μου. Και υποτίθεται πως είσαι ο ματαφραστης-μου». ²

 

Ας μην ξεχνάμε όμως, και εδω θέλω να καταλήξω, ο Γ. Σεφέρης ήταν και ακριβοδίκαιο άτομο. Δεν ανεχόταν την παραμικρη αδικία που συνέβαινε σε συνάνθρωπό-του. Αρκει ν’ αναφέρω πως όταν ο γνωστος διεθνης εκδοτικος οίκος Penguin, ετοίμασε και έκδωσε με την συνδρομη των Edmud Keeley και Philip Sherrand, μία ανθολογία με έξι Έλληνες ποιητες, στην οποία είχε αποκλεισθει ο Α. Σικελιανος, ο Γ. Σεφέρης το έφερε βαρέως και αναζητούσε, με ευθυ ή πλάγιο τρόπο, αφορμη για να ματαιώσει την έκδοση. Σε επιστολη-του που γράφτηκε στις 18.9.1966 γράφει στον Keeley:

 

Εξακολουθω να μην αισθάνομαι ευτυχης μ’ αυτη την επιχείρηση του Penguin. Ποτε δεν θα συγχωρήσω τον εαυτο-μου για τη συνεργασία-μου σ’ ένα βιβλίο απο το οποίο έχει αποκλεισθει ο Σικελιανος.³

 

Και ακολούθησε άλλη μία γερη κατραπακια πάνω στο αγύριστο κεφάλι του αμερικάνου. Αφηγείται και πάλι ο Keeley:

 

Σε γράμμα του Σεπτεμβρίου ο Σεφέρης προσθέτει ότι ελπίζει να έχει μια ανταπόδοση με τη συγκεντρωτικη έκδοση του Πρίνστον για το παράπτωμα των Keeley και Sherrand να εξαιρέσουν τον Σικελιανο απο την ανθολογία του Penguin. Ύστερα, εντελως απότομα και με τρόπο που με λύπησε, εκφράζει την απαρέσκειά-του για το προλογικο υλικο της συγκεντρωτικης έκδοσης.⁴

 

Αυτος ήταν ο Γ. Σεφέρης. Ένας άνθρωπος με τα πάνω και τα κάτω-του, τα θετικα και τα αρνητικα-του, τα προτερήματα και τα μειονεκτήματά-του, τις αρετες και τις αδυναμίες-του, τις ιδιοτροπίες και τις γκρίνιες-του. Αυτα όλα δηλαδη που συγκροτουν ένα άνθρωπο ολοζώντανο και ένα ποιητη ανθρώπινο. Αρκετα απο αυτα τα χαρακτηριστικά-του, βέβαια, τα βρήκα και τα εισέπραξα σε μεγάλα ποσοστα και μέσα απο το βιβλίο του Κ. Ιωάννου.

 

 

 

 

****************************************************************

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.Γιώργος Σεφέρης, Ερωτόκριτος, Εκδόσεις ΄΄Αλφα΄΄ Ι.Μ.Σκαζίκη, Οχτώβρης 1946, σ. 7

2. Γιώργος Σεφέρης – Edmund Keeley, Αλληλογραφία 1951 – 1971, Εισαγωγη E. Keeley, Μετάφραση Αλόη Σιδέρη, Άγρα, Σεπτέμβρης 1998, σ. 88

3. Ό.π., σ. 215

4. Ό.π., σ. 61

 

*Ο συγγραφέας του κειμένου ακολουθει κανόνες του μονοτονικου που εφάρμοζε ο Αντώνης Μυστακίδης-Μεσεβρινος