naguib-mahfouz.jpg

Στα 95 του «έφυγε» ο νομπελίστας συγγραφέας Ναγκίμπ Μαχφούζ

Η μεγαλύτερη δόξα του αραβικού κόσμου

«Πιστεύω στη ζωή και τον άνθρωπο. Αισθάνομαι υποχρεωμένος να υπερασπιστώ τα υψηλότερα ιδανικά του, εφόσον πιστεύω πως είναι αληθινά κι αφού είναι δειλία να αποφεύγει κανείς το ανθρώπινο καθήκον του. Επίσης θεωρώ τον εαυτό μου υποχρεωμένο να επαναστατεί εναντίον ιδανικών που πιστεύω πως είναι ψευδή και δεν εξυπηρετούν το σύνολο της ανθρωπότητας, αλλά μονάχα μεμονωμένες ομάδες ανθρώπων».

Σε τούτα τα λόγια του βασικού ήρωά του, Αχμέντ, στο τέλος της μυθιστορηματικής «Τριλογίας του Καΐρου», ίσως συνοψίζεται με τον καλύτερο τρόπο η φιλοσοφία και η στάση ζωής του Αιγύπτιου νομπελίστα συγγραφέα Ναγκίμπ Μαχφούζ, που έφυγε χθες σε ηλικία 95 ετών σε νοσοκομείο του Καΐρου, όπου νοσηλευόταν εδώ και δύο εβδομάδες (ήταν παντρεμένος με την Ατιάτ Αλάα κι αφήνει δυο κόρες, την Ουμ Καλσούμ και τη Φάτμα). Η κηδεία του γίνεται σήμερα σε τζαμί του Καΐρου. Η σορός του, καλυμμένη με την αιγυπτιακή σημαία, θα μεταφερθεί επάνω σε κιλλίβαντα πυροβόλου.

Υπήρξε ο πιο φημισμένος συγγραφέας, όχι μόνο της αιγυπτιακής αλλά και αραβικής λογοτεχνίας για τον 20ό αιώνα. Ταξίδεψε εκατομμύρια αναγνώστες με ιστορίες που αναπαριστούσαν τον μικρόκοσμο και τις γειτονιές της πόλης που λάτρεψε, του Καΐρου. Γραφή απλή και χυμώδης, άλλοτε ρεαλιστική, άλλοτε συμβολική κι άλλοτε ένα κράμα και των δύο στοιχείων. Το λογοτεχνικό σύμπαν του συμπυκνώνεται σε τουλάχιστον πενήντα βιβλία (μυθιστορήματα και διηγήματα), τα οποία έχουν μεταφραστεί σε 25 γλώσσες.

Ο Μαχφούζ συμπάσχει με τους ήρωές του, που συνήθως αγωνίζονται να ξεφύγουν από ένα ασφυκτικό περιβάλλον, ν’ αποκτήσουν ελευθερία και αυτογνωσία. Αλλά και οι γυναίκες έχουν μεγάλο μερτικό στα έργα του: η κουρασμένη φτωχή γυναίκα, η αναλφάβητη, η πόρνη, η καλλιεργημένη, είναι μερικές φιγούρες από τη γυναικεία πινακοθήκη του.

Στα ελληνικά κυκλοφορούν περίπου δεκαπέντε βιβλία του (όλα από τις εκδόσεις Ψυχογιός). Ανάμεσά τους η «Τριλογία του Καΐρου» (Ο Δρόμος κοντά στο παλάτι, Το παλάτι των επιθυμιών, Οι δρόμοι του Νείλου) και τα «Μιραμάρ», «Η αρχή και το τέλος», «Ράδοπις», «Τα παιδιά του Γκεμπελάουι», «Μέρες και νύχτες της Αραβίας», «Το έπος των Χαραφίς», «Φλυαρία πάνω στο Νείλο» κ.ά.

Το 1988, όταν ήταν 77 ετών, η Σουηδική Ακαδημία του απένειμε το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του (ήταν ο πρώτος Αραβας συγγραφέας που έπαιρνε την ανώτατη αυτή λογοτεχνική διάκριση). Ανθρωπος σεμνός και ταπεινός, που κυκλοφορούσε με τα πόδια ή με το λεωφορείο ακόμη και μετά τη βράβευσή του, δεν παρέστη στην απονομή, εξουσιοδοτώντας τον συμπατριώτη του συγγραφέα Μοχάμεντ Σαλμάουι να παραλάβει το Νόμπελ αντ’ αυτού.

Το 1994 έπεσε θύμα επίθεσης στο Κάιρο από έναν εξτρεμιστή νεαρό, ο οποίος τον τραυμάτισε με μαχαίρι (τραύμα που άφησε παράλυτο το δεξί χέρι του). Παρ’ όλα αυτά επισκεπτόταν την εφημερίδα «Αλ Αχράμ» για να παραδώσει το τακτικό άρθρο του, έδινε διάλεξη μια φορά την εβδομάδα, βολτάριζε σπάνια πλέον με τη συνοδεία φρουρών.

Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ γεννήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου του 1911 στη συνοικία Γκαμαλίγια στο παλιό Κάιρο – περιοχή που υπήρξε σκηνικό συχνά στα μυθιστορήματά του. Σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Καΐρου, αλλά η λογοτεχνία τον απορρόφησε σιγά-σιγά. Εργάστηκε ως δημόσιος υπάλληλος σε διάφορα υπουργεία και το 1972 συνταξιοδοτήθηκε.

Εντρύφησε τόσο στην αραβική λογοτεχνία (από το Κοράνι έως τους Τάχα Χουσεΐν, Ελ Ακάντ, Ταουφίκ ελ Χακίμ, Ελ Γιαχίζ, Ελ Μουτουνάμπι) όσο και στην ευρωπαϊκή (Σέξπιρ, Ντίκενς, Ντοστογιέφσκι, Τσέχοφ, Φλομπέρ, Μπαλζάκ, Προυστ). «Η πίστη που είχα στην αξία της τέχνης και της λογοτεχνίας ποτέ δεν κλονίστηκε, σε όλη μου τη ζωή· πρόκειται για μια ευγενή ανθρώπινη δραστηριότητα, απαραίτητη για τη σωτηρία του ανθρώπου», είχε πει.

Παρότι είχε ταχθεί από παλιά σε μια ειρηνική διευθέτηση των διαφορών του αραβικού κόσμου με το Ισραήλ, δεν μπόρεσε να κρατηθεί σε μια εισβολή του ισραηλινού στρατού σε παλαιστινιακούς συνοικισμούς τον Οκτώβριο του 2000. Είχε πει τότε ο 89χρονος συγγραφέας στην ισπανική εφημερίδα «Ελ Παΐς»:

«Ποτέ δεν φαντάστηκα ότι το Ισραήλ θα μπορούσε να επιδείξει τέτοια συμπεριφορά. Θεωρούσα αυτόν το λαό πολιτισμένο. Για πρώτη φορά στη ζωή μου δοξάζω τον Θεό που δεν μπορώ να δω καθαρά. Οι σκηνές που μου περιγράφουν, με τον μικρό Μοχάμεντ να πεθαίνει στην αγκαλιά του πατέρα του ή Ισραηλινούς στρατιώτες να κλοτσούν με μανία στο κεφάλι νεαρούς Παλαιστίνιους, δείχνουν μια συμπεριφορά που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ανθρώπινη».

Γ. ΒΙΔΑΛΗΣ

——————————————————————————–

Ο λόγος του Ναγκίμπ Μαχφούζ στη Σουηδική Ακαδημία στην απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας

«Μην είστε θεατές της δυστυχίας μας»

Φωτογραφία που κοσμεί το βιβλίο του Ναγκίμπ Μαχφούζ «Η δική μου Αίγυπτος» (εκδόσεις Ψυχογιός)
«Θα σας παρακαλούσα να ακούσετε με ανεκτικότητα την ομιλία μου, διότι γίνεται σε μια γλώσσα που είναι άγνωστη στους περισσότερους από εσάς. Αλλά αυτή είναι η αληθινή νικήτρια του βραβείου. Επιπλέον, είναι η πρώτη φορά που η μελωδία της θ’ ακουστεί στην όαση του ανθρωπιστικού πολιτισμού και της κουλτούρας σας».

Μ’ αυτά τα λόγια ξεκινούσε στη Σουηδική Ακαδημία η γραπτή ομιλία του Ναγκίμπ Μαχφούζ, που τη διάβασε εκπροσωπώντας τον ο συμπατριώτης του και ομότεχνός του Μοχάμεντ Σαλμάουι, όταν έγινε η απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας (1988). Ομιλία πρώτα στα αραβικά και μετά στα αγγλικά, όπως είχε ζητήσει ο ίδιος ο Μαχφούζ. Να σημειωθεί ότι είναι ο μοναδικός αραβόφωνος συγγραφέας που απέσπασε έως τώρα την ανώτατη αυτή λογοτεχνική διάκριση.

Γιος δύο πολιτισμών

«Είμαι γιος δύο πολιτισμών, που κάποια στιγμή στην ιστορία συνήψαν έναν ευτυχισμένο γάμο. Ο πρώτος από τους δύο, ηλικίας επτά χιλιάδων ετών, είναι ο πολιτισμός των Φαραώ· ο δεύτερος, χιλίων τετρακοσίων ετών, είναι ο πολιτισμός του Ισλάμ… Το πεπρωμένο μου ήταν να γεννηθώ στους κόλπους αυτών των δύο πολιτισμών, να βυξάζω το γάλα τους, να ανατραφώ με τη λογοτεχνία και την τέχνη τους. Επειτα ήπια το νέκταρ της πλούσιας και γοητευτικής κουλτούρας σας. Εμπνεόμενος απ’ όλα αυτά, καθώς και από τις δικές μου αγωνίες, οι λέξεις ξεχείλισαν».

Στην ομιλία του νομπελίστα Αιγυπτίου συγγραφέα ήταν διάχυτη η αγωνία του για την τύχη του Τρίτου Κόσμου, απ’ όπου προερχόταν άλλωστε. Για την Αφρική, για την Ασία. Ειδικότερα για τους Παλαιστίνιους ανέφερε: «Εχουν φτάσει στο σημείο να παλεύουν για το πρώτο δικαίωμα που εξασφάλισε ο πρωτόγονος άνθρωπος, να μπορούν να έχουν τη γη τους κι αυτό να τους το αναγνωρίζουν οι άλλοι. Ξεπληρώνονται για τη γενναία και ευγενή αυτή στάση τους, άνδρες, γυναίκες, νέοι και παιδιά, χωρίς καμία διάκριση, με τσακισμένα κόκαλα, τυφεκισμούς, με την καταστροφή των σπιτιών τους και τον βασανισμό τους σε φυλακές».

Κάνοντας έκκληση στους ηγέτες του δυτικού κόσμου επισημαίνει:

«Μην είστε θεατές της δυστυχίας μας. Πρέπει να παίξετε τον ευγενικό ρόλο που αρμόζει στη θέση σας… Εχουμε μπουχτίσει από λόγια. Τώρα είναι ώρα για δράση… Σώστε τους πεινασμένους στην Αφρική! Σώστε τους Παλαιστίνιους από τις σφαίρες και τα βασανιστήρια! Ακόμη, σώστε τους Ισραηλινούς από τη βεβήλωση της μέγιστης πνευματικής τους κληρονομιάς! Σώστε τους υπερχρεωμένους από τους άκαμπτους νόμους της οικονομίας!».

Το κακό είναι ένας φωνακλάς

Ζητώντας συγγνώμη γιατί χάλασε την ησυχία των παρευρισκομένων ο Μαχφούζ αναρωτιόταν στην ομιλία του: «Τι περιμένατε όμως από έναν τριτοκοσμικό; Κάθε δοχείο δεν χαρακτηρίζεται από το περιεχόμενό του; Επιπλέον, πού μπορούν οι στεναγμοί της ανθρωπότητας να βρουν καταφύγιο, αν όχι στην όαση του πολιτισμού σας, που δημιουργήθηκε από τον μεγάλο ιδρυτή της για να υπηρετεί την επιστήμη, τη λογοτεχνία και τις υψηλόφρονες ανθρώπινες αξίες; Και όπως εκείνος κάποτε αφιέρωσε τα πλούτη του στην υπηρεσία του καλού ελπίζοντας έτσι ότι θα επιτύχει τη συγχώρεση, έτσι κι εμείς, παιδιά του Τρίτου Κόσμου, ζητούμε από τους ικανούς, εσάς τους πολιτισμένους, να ακολουθήσετε το παράδειγμά του, να μιμηθείτε τη στάση του, να εμπνευστείτε από το όραμά του».

«Αισιόδοξος», παρά τα όσα συμβαίνουν, θα καταλήξει: «Ισως το κακό να είναι ασθενέστερο απ’ ό,τι φανταζόμαστε. Μπροστά μας υπάρχει μια ακλόνητη απόδειξη: αν το καλό δεν νικούσε, τότε τα πλήθη των περιπλανώμενων ανθρώπων δεν θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και να πολλαπλασιαστούν με όλα αυτά τα θηρία, τις φυσικές καταστροφές, τον φόβο και τον εγωισμό. Δεν θα μπορούσαν να φτιάξουν έθνη, να αποκτήσουν δημιουργικότητα και εφευρετικότητα, να κατακτήσουν το διάστημα και να συντάξουν τη Διακήρυξη Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η αλήθεια είναι ότι το κακό είναι ένας φωνακλάς και θορυβώδης διαφθορέας και ο άνθρωπος θυμάται πιο πολύ αυτό που τον πληγώνει απ’ αυτό που τον ευχαριστεί».

Σ.Σ. Ολόκληρη η ομιλία του Ναγκίμπ Μαχφούζ υπάρχει στον τόμο «Τα Νόμπελ Λογοτεχνίας» (εκδόσεις Καστανιώτη).

——————————————————————————–

«Ο ήσυχος θάνατος είναι δώρο Θεού…»

Μια εκτεταμένη συνέντευξη του Μαγκίμπ Μαχφούζ, που έδωσε στον νεότερο ομότεχνό του Μοχάμεντ Σαλμάουι, εκδόθηκε το 1996 με τίτλο «Η δική μου Αίγυπτος» (κυκλοφορεί στα ελληνικά σε μετάφραση Μάγδας Κλαυδιανού από τις εκδόσεις «Ψυχογιός»).

Με τη μετριοπάθεια και τη σοφία που τον διακρίνει, ο νομπελίστας συγγραφέας ξεδιπλώνει τη ζωή του, τις αναμνήσεις του, τις σκέψεις του. Ιδού ένα απάνθισμα απ’ αυτές :

* Για τον θάνατο:

«Εύχομαι ένα αίσιο τέλος για τον εαυτό μου. Να φύγω ήσυχα απ’ αυτόν τον κόσμο… Ο ήσυχος θάνατος είναι δώρο Θεού. Είναι όμως κάτι για το οποίο δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Ο θάνατος έρχεται μοιραία, και το μόνο που μπορούμε να ευχόμαστε είναι να έρθει ήσυχα».

* Για την παλιά συνοικία του Καΐρου, Γκαμαλίγια, όπου μεγάλωσε:

«Οχι μόνο με ενέπνευσε αυτή η συνοικία, αλλά υπήρξε πηγή χαράς για μένα, γιατί οι κάτοικοί της διατήρησαν τις ιδιότητες και τα επαγγέλματα των παππούδων τους, στα ίδια παλιά σπίτια, στους ίδιους στενούς δρόμους και στα σοκάκια… Σ’ αυτά πέρασα το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής μου».

* Για την Αίγυπτο:

«Ολοι οι λαοί πέρασαν από εδώ, ο ένας ύστερα από τον άλλο… Στο Κάιρο, οι αρχαίοι αιγυπτιακοί, οι ρωμαϊκοί, οι ελληνικοί, οι κοπτικοί και οι μουσουλμανικοί αρχαιολογικοί χώροι σμίγουν με τον σύγχρονο πολιτισμό… Η Αίγυπτος δέχτηκε σαν μάνα όλους αυτούς τους πολιτισμούς· σε αντίθετη περίπτωση, κανένας τους δεν θα ρίζωνε εδώ ούτε θα άφηνε τα ίχνη του… Αποπνέει μοναδική μαγεία, για την οποία μπορεί να μιλήσει μόνο όποιος την έχει γνωρίσει».

* Για τη μητέρα του:

«Η μητέρα μου δεν γνώριζε ούτε γραφή ούτε ανάγνωση, αλλά είχε υψηλό ήθος και ανεβασμένο πολιτιστικό επίπεδο. Οταν άλλες γυναίκες περιορίζονταν στο να πηγαίνουν τα παιδιά τους σε ζωολογικούς κήπους, η δική μου με οδηγούσε σε όλους σχεδόν τους αρχαιολογικούς χώρους της Αιγύπτου… Μαζί της επισκέφθηκα το Μουσείο Αιγυπτιακής Αρχαιολογίας δέκα φορές, καθώς και τις πυραμίδες και τη Σφίγγα. Τα κοιτούσε όλα αυτά μαγεμένη, σχεδόν με λατρεία… Είχα την τύχη να γεύομαι την τρυφερότητά της ώς το τέλος. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία όταν εγώ ήμουν πενήντα χρονώ… Ο άνθρωπος στηρίζεται στη μητέρα του για την τρυφερότητα και τη στοργή που του προσφέρει, και που έχει ανάγκη περισσότερο απ’ όσο φαντάζεται. Με τον θάνατό της, συνειδητοποιεί ότι είναι μόνος του πια στον κόσμο, και πρέπει να υπολογίζει μονάχα στον εαυτό του».

* Για τον ποταμό Νείλο, που ανέφερε συχνά στα βιβλία του:

«Σ’ όλη μου τη ζωή έχω κάνει χιλιάδες χιλιόμετρα κατά μήκος του Νείλου… Συχνά τα βράδια περπατούσα στην οδό Νείλου στην Γκίζα πηγαίνοντας ώς την άκρη της όχθης. Επαιρνα μαζί μου ένα δερμάτινο μαξιλάρι για να μη βρέχω τα ρούχα μου και αγνάντευα το Νείλο για ώρες, λουσμένο στο φεγγαρόφωτο, ίσαμε τα μεσάνυχτα. Εγώ κι ο Νείλος. Τον λάτρευα το Νείλο! Χάρη σ’ αυτόν εμπνεύστηκα πολλά από τα έργα μου… Ηταν μια ζωντανή ύπαρξη που ανανεωνόταν συνεχώς και η οσμή που ανάδινε ήταν αναζωογονητική. Δεν ήταν περιφρονημένος όπως σήμερα, που ρίχνουν σ’ αυτόν απόβλητα των εργοστασίων και χτίζουν στις όχθες του απαίσια κτίρια. Είναι τραγικό το ότι φτάσαμε να καταστρέφουμε αυτό το αιώνιο ποτάμι. Θανατώνουμε την πηγή της ζωής για την Αίγυπτο, αυτόν που οι πρόγονοί μας λάτρευαν ως θεότητα».

* Για τα πρόσωπα των βιβλίων του:

«Οι ήρωες μου μοιάζουν με τους ανθρώπους που έζησα κοντά τους, στις παλιές συνοικίες, πάνω από ογδόντα χρόνια. Στα τρίσβαθα της ψυχής τους φέρουν την αρχαία κληρονομιά, με ό, τι καλό και κακό τη χαρακτηρίζει».

* Για την πρόοδο, τη θρησκεία, το Θεό:

«Λόγω της προόδου, που έδωσε στον άνθρωπο τεράστια δύναμη… η ανάγκη της θρησκείας έγινε μεγαλύτερη. ‘Η σεβόμαστε κάποιες ανθρώπινες και ηθικές αξίες, κάνοντας χρήση αυτής της δύναμης, ή υποβάλλουμε την πρόοδο μόνο στην κρίση της λογικής και του συμφέροντος. Η λογική και το συμφέρον, όμως, χωρίς αρχές μπορούν να προξενήσουν πολλές καταστροφές… Ο Θεός δίνει νόημα στις αξίες, δίνει νόημα στο Σύμπαν. Χωρίς αυτόν η ύπαρξη δεν έχει νόημα ούτε οι αξίες. Χωρίς αυτόν υπάρχει αναρχία… δεν υπάρχει νόημα».

* Για τη γνώση:

«Το ένστικτό μου με ωθεί στη γνώση, την οποία επιδιώκω ως θεμελιώδη στόχο της ζωής μου… Πιστεύω ότι η γνώση προσέφερε στην ανθρωπότητα ανεκτίμητο πλούτο. Της επέτρεψε να γνωρίσει τον εαυτό της, τους κρυμμένους νόμους της, καθώς και τα όντα και τα στοιχεία της φύσης η οποία την περιβάλλει… Βέβαια υπήρξαν κάποιες φορές που η γνώση προξένησε δεινά στον άνθρωπο, αλλά αυτό οφείλεται αποκλειστικά στο δικό του λανθασμένο χειρισμό· δεν πρόκειται για ζήτημα ηθικότητας, αλλά γνώσης».

* Για το πώς αντιμετωπίζεται η εισβολή της ξένης κουλτούρας:

«Εχοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό μας. Οφείλουμε να διδάξουμε στα παιδιά μας την ανεξαρτησία του πνεύματος, το μέτρο και στον ενθουσιασμό και στην απόρριψη. Αν τα γοητεύσει κάποια ιδέα, να σκεφτούν πρώτα, να τη δοκιμάσουν και να την αναλύσουν με κριτικό πνεύμα. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να την απορρίψουν, να τη μεταβάλουν ή ακόμη και να την υιοθετήσουν πλήρως, αν είναι σωστή. Το μόνο κριτήριο στην τέχνη βρίσκεται στο ερώτημα : “Ποιο είναι πιο ωραίο;”. Αντίστοιχα, στη λογοτεχνία: “Ποιο διαθέτει κάτι περισσότερο;”. Δεν υπάρχει δε χειρότερο πράγμα από την τυφλή μίμηση. Η Αίγυπτος είναι πλούσια σε πολιτισμό, δεν μπορεί να φοβάται την κουλτούρα των άλλων λαών. Εδώ και επτά χιλιάδες χρόνια γεννά πολιτισμό και τέχνη υψηλότατου επιπέδου. Δεν πρέπει να φοβάται την όποια πνευματική κίνηση από το εξωτερικό. Αντίθετα να την καλωσορίζει».

——————————————————————————–

Μουμπάρακ και Σιράκ: «Ανθρωπος της ειρήνης»

Μία Αιγύπτια περνάει δίπλα από το άγαλμα του Ναγκίμπ Μαχφούζ στο Κάιρο – ένα από τα λίγα αγάλματα που δεν εικονίζουν στρατιωτικούς
Τα συλλυπητήριά του «στην οικογένεια του εκλιπόντος, στον αιγυπτιακό λαό και σε ολόκληρο το αραβικό έθνος», έστειλε ο Αιγύπτιος πρόεδρος Χόσνι Μουμπάρακ. «Ο Ναγκίμπ Μαχφούζ ήταν ένας φωτισμένος και δημιουργικός στοχαστής, ένας ξεχωριστός συγγραφέας, που συνέστησε σε ολόκληρο τον κόσμο την αραβική κουλτούρα και λογοτεχνία», δήλωσε ο Μουμπάρακ, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στον «ανθρωπισμό του Μαχφούζ, που μέσω των γραπτών του δίδαξε την αξία της ανοχής, ενάντια στον εξτρεμισμό».

Τη θλίψη του για τον θάνατο του Μαχφούζ εξέφρασε και ο Γάλλος πρόεδρος Ζακ Σιράκ, στέλνοντας εκ μέρους ολόκληρης της Γαλλίας τα συλλυπητήριά του στην Αίγυπτο αλλά και την οικογένεια του συγγραφέα. «Εφυγε μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ένας άνθρωπος της ειρήνης», ανέφερε χαρακτηριστικά ο Σιράκ, επισημαίνοντας ότι «μέσα από το έργο του ο Ναγκίμπ Μαχφούζ περιέγραψε με θέρμη, λεπτότητα και ρεαλισμό την αιγυπτιακή κοινωνία (…) προσδίδοντας παγκόσμια αίγλη στα αιγυπτιακά γράμματα αλλά και στο παλαιό Κάιρο των παιδικών του χρόνων». Υπενθύμισε, τέλος, ο Γάλλος πρόεδρος ότι «η Γαλλία ήταν μια από τις πρώτες χώρες που αναγνώρισαν το τεράστιο ταλέντο του, μεταφράζοντας τα έργα του, τα οποία γνώρισαν άμεση επιτυχία στο γαλλικό και γαλλόφωνο κοινό».

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ – 31/08/2006

wap.enet.gr