
Erich Fried – Μετατρέποντας την τέχνη σε έναν τρόπο δημόσιας και ηθικής παρέμβασης ή Μια ηθική ποιητική πόλη που χρειάζεται «κεφάλια αγύριστα»
Αυτή η εισαγωγή θα ‘ναι για τον ποιητή Erich Fried (1921-1988) και οι επόμενες σελίδες θα προσπαθήσουν να γίνουν πόλη που θα ‘χει το όνομά του. Αποσπασματική. Θρυμματισμένη πόλη. Μια πόλη στην οποία φυσικά και μπορείς να χαθείς, γράφει στην εξαιρετική εισαγωγή του ο Άκης Παραφέλας, ένας εκ των δύο μεταφραστών του Fried, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για την είσοδο μας στον κόσμο του Fried, ποιητή που το έργο του αποτελεί προέκταση της ζωής του και με την ζωντανή φύση της δημιουργίας του καταφέρνει να γίνει και προέκταση οικουμενική.
Η πρόταση να αφιερωθούν οι επόμενες σελίδες σε έναν θρυμματισμένο, αποσπασματικό χώρο, μια πόλη με το όνομά του, αντικατοπτρίζει την ίδια τη φύση της ποίησής του — πολυδιάστατη, γεμάτη αντιφάσεις, σκληρή και τρυφερή, βαθιά ανθρώπινη αλλά και αμείλικτα πολιτική. Εντέλει ζωντανή, πάντα παρούσα και παλλόμενη και μη εγκλωβισμένη. Όπως οι αινιγματικοί δρόμοι μιας μεγάλης πόλης, οι στίχοι του Fried ανοίγουν ασταμάτητα νέες διαδρομές, αφήνοντας περιθώριο στους αναγνώστες τουνα χαθούν και κατά ένα περίεργο τρόπο να σωθούν ταυτόχρονα.
Για μια σύντομη περιήγηση λοιπόν πάνω στην εξαιρετικά δομημένη και περίτεχνη περιήγηση της εισαγωγής του Άκη Παραφέλα και παράλληλα στην μετάφραση των ποιημάτων του Fried με εκείνης της μετάφρασης επίσης του Γιώργου Λίλλη, θα διακινδυνεύσω μια αρχιτεκτονική μιας συνοικίας μέσα στην πόλη Fried όπως και την συνέλαβε στην εισαγωγή του ο Άκης. Ας την ονομάσουμε συνοικία ή αν προτιμάτε κλειστή κοινότητα λόγω και της προσωπικής αισθητικής που θα διαμορφώσω με πιο σύντομη εσωτερική συνοχή για την παρουσίαση της ανθολογίας «κόβοντας με τα δόντια το κεφάλι της ποίησης» (εκδ. Ενύπνιον, 2024).
Η συνοικία αυτή θα αποκαλύψει ελάχιστα δυστυχώς κομμάτια από το ποιητικό βίωμα του ποιητή Erich Fried λόγω συντομίας. Άλλωστε η ποίησή του, μοιάζει ανεξάντλητη ώστε να ειπωθούν τα πάντα και δεν προσφέρει πάντοτε διαδρομές ευθύγραμμες. Η συνοικία αυτή πρέπει να χωρέσει κάποιες ελάχιστες σκέψεις και για την επιλογή της μετάφρασης του, πέραν της διαχρονικότητας και της επικαιρότητας των στίχων του.
Καταρχάς η επιλογή ενός ποιητή από έναν μεταφραστή, στην προκειμένη από δύο, δεν είναι απλή υπόθεση. Πέρα από τον περιορισμό των λέξεων και της πολυσημίας τους, του ρυθμού, των μεταφορών, των υπαινιγμών, των πολιτισμικών στοιχείων, της ίδιας της ιστορικότητας της μεταφραζόμενης γλώσσας εν γένει, απαιτείται και μια καλλιτεχνική ευαισθησία για την αναδημιουργία. Πολλές φορές σε τέτοιες επιλογές μετάφρασης, οι μεταφραστές νιώθουν έναν άρρηκτο δεσμό με τους στίχους του ποιητή που προτίθενται να μεταφράσουν. Η σύνδεση αυτή κάποτε διαφαίνεται και στο ίδιο το έργο τους, αν είναι ποιητές και οι ίδιοι, που στην προκειμένη και πάλι, γνωρίζουμε πως είναι. Και γι΄ αυτούς που επίσης γνωρίζουν το ποιητικό έργο των δύο μεταφραστών, θα διαπιστώσουν ότι κάποιες ιδέες, ανησυχίες και κοινές σκέψεις του μεταφρασμένου ποιητή διαπερνούν και το δικό τους έργο.
Πώς όμως αποδίδεται μεταφραστικά μια ποίηση, μια οποιαδήποτε ποίηση, για να εμβαθύνει κάποιος αναγνωστικά στους στίχους του μεταφραζόμενου ποιητή; Ενός ποιητή και ανθρώπου που δεν ανήκε σε κανένα καθεστώς «χειροφιλήματος» και συμβατικής ψευτιάς, ενός ανθρώπου που η πένα του χρησίμεψε μόνο υπέρ της αλήθειας και κράτησε με τόλμη περισσή μια ηθική στάση μέσα στην γραφή του. Οι λέξεις γίνονται επικίνδυνες να απομακρύνουν τον αναγνώστη από την ουσία που ο μεταφραζόμενος θα επιθυμούσε να υπάρχει στους στίχους του σε μια άλλη γλώσσα. Και εδώ απαιτείται πρωταρχικά εμβάθυνση και κατανόηση της ψυχής του έργου από τους μεταφραστές. Κι ένας μεταφραστής το επιτυγχάνει αυτό σε μεγάλο βαθμό όταν η επιλογή του ποιητή μοιάζει και σαν εσωτερικός διάλογος για την επιθυμητή επίτευξη της συνδημιουργίας, μια εκ νέου ανασύνθεση σε γλωσσικό και πολιτισμικό πλαίσιο με εκείνη την διατήρηση του συμβολισμού και την προσαρμογή στο ύφος που αποτυπώνει σε μεγάλο βαθμό το συναίσθημα και τον ρυθμό του ποιητή.
Τέτοιες ισορροπίες λοιπόν κατάφεραν οι μεταφραστέςστην ανθολόγηση, να μας μεταφέρουν την έκφραση των αξιών και του μεταφραζόμενου και των ίδιων τελικά και την αντίληψη τους για την θέση τους μέσα στον κόσμο που περικλείει και την δική μου αναγνωστική συνοικία.
Η πόλη Erich Fried, που ξετυλίγεται στον περιπατητή-αναγνώστη της ανθολογίας, είναι γεμάτηαπό τα σημάδια ενός ανθρώπου που δεν σταμάτησε ποτέ να αναρωτιέται, να αμφισβητεί και να αγαπά. Αυτό βέβαια σε έναν περιπατητή πόλης που δεν θέλει να είναι απλώς ένας τουρίστας που περιηγείται στα αξιοθέατα, αλλά ένας εξερευνητής που αναζητά την ψυχή και τους μυστικούς ρυθμούς κάθε συνοικίας της πόλης. Κάποιος που δεν θα περιοριστεί στα γνωστά σημεία ενδιαφέροντος, αλλά θα ανακαλύψει κρυμμένες πλευρές και σημεία που δεν θα είναι σε κανέναν τουριστικό οδηγό, εκείνες τις μικρές λεπτομέρειες που συνήθως παραβλέπονται.
Αυτός ο περιπατητής-αναγνώστης στην ουσία, αναζητά την αυθεντική ταυτότητα της ποιητικής πόλης, προσπαθώντας να καταλάβει τι κάνει μοναδικό τον ποιητή, ανακαλύπτοντας τις αντιφάσεις της ανθρώπινης φύσης και τα στοιχεία που συνυπάρχουν όπως ακριβώς σε μια πόλη. Από τη μια πλευρά, θα ανακαλύψει την γνήσια και ταπεινή αγάπη για τη ζωή μέσα από τις μικρές χαρές της και από την άλλη θα δει την ιδεολογική αγάπη των άλλων για την ζωή, μια υποκριτική και βίαιη αγάπη εκεί όπου η πρώτη γνήσια έχει θυσιαστεί στον βωμό ιδεολογιών.
(σελ, 120) ΣΕ ΠΛΗΡΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Αυτοί που αγαπούν τη ζωή
λένε συχνά πως
αγαπούν απλά μια γυναίκα
ή τα σκέλη της
ή τη φωνή της
ή πως αγαπούν τη μυρωδιά
του φρέσκου ψωμιού
ή ένα παλιό σπίτι
ή τον ήλιο τ’ απόγευμα
Γιατί η αγάπη σημαίνει
πάρα πολλά πράγματα
και πάντως σημαίνει
ν’ αγαπάς τη ζωή
Αυτοί που δεν
αγαπούν τη ζωή
αλλά αγαπούν μονάχα την ιδέα
ν’ αγαπάς τη ζωή
λεν φωναχτά πως
αγαπούν τη ζωή
και το μεγαλείο της φύσης
και την ανθρωπότητα
που ‘ναι ο μόνος τους αφέντης
Για χάρη μάλιστα αυτής της αγάπης τους
Αναλαμβάνουν
να σκοτώσουν
εκείνους που έχουν αγαπήσει τη ζωή
Βλέπουμε λοιπόν, πως η περιήγηση-ανάγνωση είναι ένα ταξίδι κατανόησης και συνάντησης με το παρελθόν, το παρόν αλλά και το μέλλοντης ανθρώπινης πόλης μέσω της διαχρονικότητας των στίχων του ποιητή, με στόχο να αποκαλύψει, για τον ίδιο και για άλλους, την αλήθεια και την ομορφιά.
Στη σελ 29, στην εισαγωγή, αναφέρεται πως πολιτική για τον Fried είναι και το πως σχετιζόμαστε, και το πως αγαπάμε, πως πραγματώνουμε τη φιλία και την αλληλεγγύη. Ακόμα και το πως περνάμε τώρα δα ο ένας δίπλα από τον άλλον, η μια δίπλα από την άλλη. Με τι λόγια μιλάμε.Με άλλα λόγια, είναι ο τρόπος με τον οποίο ασκούμε την αληθινή φροντίδα και εμπιστοσύνη, μια πολιτική της καθημερινότητας που χτίζεται πάνω στην ενσυναίσθηση, τη συμπαράσταση και την αμοιβαία αναγνώριση. Μορφές πολιτικής δήλωσης, μικροί πυρήνες-συνοικίες όπου αντανακλώνται τα ιδανικά και οι αξίες μας. Η αλληλεγγύη γίνεται η λεωφόρος μέσα στην πόλη όπου ο καθένας θα μπορεί να συνδέεται ουσιαστικά και ειλικρινά με τον άλλον.
Και εδώ, σ΄ αυτήν την λεωφόρο της αλληλεγγύης βλέπουμε και την επίδραση των μεταφραστών, που μέσα από τη δουλειά τους μαςφέρνουν σε επαφή με άλλον πολιτισμό και ιδέες, δημιουργώντας ουσιαστικά μια γέφυρα πάνω στην λεωφόρο για μια καλύτερη και πιο οικουμενική ενατένιση των ίδιων συναισθημάτων.
Τέτοια γεφυρώματα δεν είναι πάντα εύκολα, απαιτούν κι από τον μεταφραζόμενο και από τους μεταφραστές έναν αγώνα ανάμεσα στην τέχνη και την ηθική ευθύνη. Έναν αγώνα που σ΄ αυτήν την έκδοση είχε την ευλογία να ευοδωθεί με τον καλύτερο τρόπο κάνοντάς την ανθολογία και σημείο κοινωνικής αφύπνισης και αλλαγής.
Ο Fried δεν αφήνει τίποτα υπό αμφισβήτηση. Διερευνά και ασκεί κριτική χωρίς να συμβιβάζεται. Ασκεί έλεγχο σε ότι του ασκείται! Και αυτό το τελευταίο μοιάζει επιτακτικό για έναν πραγματικό ριζοσπάστη διανοούμενο ενσωματωμένο σε μια κοινωνία, επειδή ακριβώς βλέπει την κοινωνία ως ένα σύνολο που περιέχει κατασκευασμένες προκαταλήψεις, αλήθειες και δομές εξουσίας, οι οποίες χρειάζονται αποδόμηση και ερμηνεία για να απελευθερωθούν νέες δυνατότητες για την ανθρωπότητα.
Για τον ποιητή δεν είναι δυνατόν να σταθεί απλώς ένας παρατηρητής των πραγμάτων αν επιθυμεί μια πραγματική αλλαγή. Και να, μια υπεύθυνη στάση η οποία οδηγεί προς μια άλλη βαθιά κατανόηση του οράματος για μια πιο δίκαιη κοινωνία. Μια βαθιά κατανόηση που ο Fried μέσα από τον πυρήνα της δημιούργησε την ποιητική του που υπήρξε ένας διαρκής διάλογος με όλες εκείνες τις αβέβαιες βεβαιότητες της κοινωνίας. Έφτασε να αμφισβητεί τα δεδομένα, να καταργεί τις «αλήθειες» που του κληροδότησαν και να αναζητά εκείνο το ανείπωτο που κρύβεται πίσω από την επιφάνεια των πραγμάτων.
Μέσα από τις ερωτήσεις-ερωταποκρίσεις του πολλές φορές, αναδύεται ένας κόσμος όπου οι φωνές της αλήθειας, της ανάγκης ή της διαμαρτυρίας αντιμετωπίζονται είτε με αδιαφορία είτε με βίαιη φίμωση.
(σελ, 57) NΕΚΡΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΟΣΟΥΣ ΒΑΖΑΝ ΤΙΣ ΦΩΝΕΣ
Εσύ τι έκανες;
Τους
άφησα να φωνάζουν
Οι άλλοι τι έκαναν;
Τους
βούλωσαν το στόμα
Τι φώναζαν;
Φώναζαν
για βοήθεια
Βοήθεια για ποιον;
Κάποιες φορές πιστεύω
για ‘μένα
Η ποίησή του λειτουργεί ως ένα κράτημα, ως μια υπαρξιακή ανάγκη απέναντι στην απάθεια. Σε έναν κόσμο γεμάτο αμφίβολες αρχές και καταπιεστικά συστήματα, η ποίησή του μάς καλεί να αμφιβάλλουμε, να εξετάζουμε και να μην δεχόμαστε τίποτα ως δεδομένο.
Η ποίηση του όμως διατρέχει πέρα από τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα καιτην προσωπική του υπόσταση και βίωμα. Ακόμη και ο έρωτας γίνεται αφορμή για να εκφραστούν πολιτικές ιδέες καθιστώντας έτσι τους στίχους του πιο ανθρώπινους και καθολικούς. Η αγάπη, η ουσία της αγάπης κι επιθυμία πολλές του Fried να κρατήσει στιγμές μέσα από αυτή λέξεις, εκφράσεις, όπως ακριβώς είναι επειδή είναι κομμάτι της ύπαρξης του άλλου. Άλλες φορές πάλι, σε σκοτεινές περιόδους, δίνει τα ηνία στον θάνατο αναδεικνύοντας την παθητικότητα μας και δίνοντας την αίσθηση ευαλωτότητας στην σχέση του μαζί μας
(σελ., 119) ΣΥΜΠΑΙΚΤΕΣ
Τον παλιό καιρό
οι άνθρωποι
προσπαθούσαν
τρεις
την ώρα
να παίξουν
με τον θάνατο
Τώρα πια
παίζει αυτός μαζί μας
Στους στίχους επίσης του συχνά ανακαλύπτουμε μια φιλοσοφική διάθεση, μια αναζήτηση πέρα από τα επιφανειακά φαινόμενα. Μια υπόσταση που μοιάζει να προσπαθεί σε όλο της το ποιητικό, και όχι μόνο, βίο να συλλάβει την αλήθεια νομίζοντας κανείς πως είναι άπιαστη ακριβώς επειδή μοιάζει στα ποιήματα του Fried να βρίσκεται σε συνεχή κίνηση. Κίνηση μη συμβατική που μόνο ένα «αγύριστο κεφάλι» καταφέρνει. Και εδώ είναι το υπέροχο με αυτόν τον ποιητή με την ανυποχώρητη στάση και το αδιάλλακτο πνεύμα. Ο μη συμβιβασμός του, το κεφάλι του το αγύριστο, αυτό το ατομικό και ελεύθερο κεφάλι σε κάθε κοινωνική πίεση και με κάθε τίμημα που με πείσμα παραμένει σταθερό στις αξίες του, ακόμα κι όταν οι συνθήκες δεν το ευνοούν. Μοναχικό, ελεύθερο κι αγύριστο κεφάλι, γι΄ αυτό και τόσο σπάνιο.
Μια μικρή αναφορά από μέρους μου σε ελάχιστα ποιήματα και σε σχέση με το μεγάλο του έργο, θα προσπαθήσω μέσα από μια όσο γίνεται σύντομη προσέγγιση ενός δρομίσκου που βγάζει στην συνοικία μου. Δρομίσκος γεμάτος από έντονους συμβολισμούς και υπόρρητα νοήματα που χρησιμοποιεί ο Fried, εκπληκτικές ανθρώπινες αντιφάσεις, αλληγορίες, κριτικές-αυτοκριτικές.
(σελ. 47), ΚΑΛΛΥΜΕΝΗ ΕΙΚΟΝΑ
Αγαπούν την ελευθερία
όπως
αγαπούν
τις γυναίκες τους
στο σκοτάδι
Αγγίζουν διστακτικά
και δεν τολμούν
να στρέψουν
το βλέμμα
προς τ΄ ανοιχτά τους πόδια
Δείτε πόσο όμορφα η κριτική περιέχεται μέσα σε ελάχιστους στίχους μαζί με τον συμβολισμό, την αντίφαση, την υπενθύμιση κάποιας ενέργειας. Ίσως κάποιας ενέργειας που αποκαλύπτει τον σκοπό και την συνέπεια, ακόμη και στο παράλογο. Ίσως γιατί αυτό που μας καθορίζει είναι η πράξη και όχι πάντοτε το αποτέλεσμα. Όπως στον στίχο του στη σελ.55 που λέει ο Σίσυφος φοβάται πως ο βράχος άρχισε να φθείρεται. Ο άνθρωπος Σίσυφος, καταδικασμένος πάντα σ΄ ένα γήινο μαρτύριο και φοβούμενος ότι ο βράχος του φθείρεται, έρχεται αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό και τον παράλογο, αλλά γεμάτο νόημα, αγώνα του. Γιατί η αμέλεια και οι ανευθυνότητες οδηγούν κι αυτές σε ανισότητες δύναμης και τελικά σε καταστροφές. Δείτε και πάλι με πόσο κομψή και αιχμηρή αλληγορία μας υπενθυμίζει την ευθύνη μας για το βάρος της απραξίας μας ή κάποτε και των πράξεων μας και πόσο η ενσυναίσθηση λειτουργεί αποτρεπτικά.
(σελ. 56), ΧΩΡΙΣ ΧΙΟΥΜΟΡ
Τα αγόρια
ρίχνουν
για πλάκα
πέτρες
στους βατράχους.
Οι βάτραχοι
πεθαίνουν
στα σοβαρά
Ο Fried είναι ένας αιχμηρός και καυστικός παρατηρητής, με επίγνωση πως ο κόσμος προτιμά να ξεχνά για να μπορεί να συνεχίζει πολλές φορές.
(σελ. 58), ΛΙΓΟ ΤΑΚΤ
Στο
σπίτι
του
κρεμασμένου
δεν
μιλάνε
για
σκοινί
γιατί
τώρα
πια
χαίρεται
εκεί
τη
σύνταξή
του
ο
δήμιος
Να, λοιπόν, πως η κοινωνική αμνησία φέρνει και τα ανάλογα αποτελέσματα. Να και πως ο φόβος μας γίνεται σιωπή και αποδοχή εντέλει. Ειρωνικές παρατηρήσεις, καυστικά σχόλια, επαναξιολογήσεις, αμφισβητήσεις, προθέσεις, σκεπτικισμός. Όλα τα εμπεριέχει η ποίηση του Erich Fried!
(σελ. 84), ΓΙΑ ΚΑΛΟ ΣΚΟΠΟ
Όταν ακούω
πως όλα
γίνονται
για καλό σκοπό
τότε σκέφτομαι
πως θα ΄ταν
ίσως
καλό
κάποιες φορές
αυτός ο σκοπός
να μην υπήρχε
καθόλου
Πώς όμως θα προστατευθεί η ποίησή του απ΄ όλα αυτά που η ανθρώπινη υπόστασή του, η ανθρώπινη κοινωνία που τις καταλογίζονται λάθη, δεν μπορεί να αποφύγει; Σε ποια πράξη βίαιη και ενάντια στις πρακτικές του πρέπει να υποπέσει για να σώσει και να προστατέψει τον ποιητικό του στοχασμό μέσα στην ποιητική του διαδικασία; Θα κόψει με τα δόντια το κεφάλι της ποίησης! Έτσι μονάχα η ποίηση θα μείνει αλώβητη, μακριά από τον πειρασμό της αυταρέσκειας και ίσως μιας επανάληψης που κυκλικά θα είναι σαν να κυνηγά την ουρά της.
(σελ.89),ΕΝΕΡΓΟΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ
Κόβοντας
με τα δόντια
το κεφάλι
της ποίησης
την προστατεύεις
από τον
πειρασμό
να κυνηγάει
τρεις την ώρα
να δαγκώσει
την ουρά της
Έτσι η ποίηση του Fried, δεν γίνεται μόνο ένα στιλιστικό εργαλείο αλλά και ένας ισχυρός τρόπος να προωθηθεί η σκέψη σε μια κριτική και ανατρεπτική πορεία. Η μόνη αποδεκτή επανάληψη για τον ποιητή, είναι εκείνη που λειτουργεί σαν ρυθμικός παλμός στους στίχους του, προσδίδει ένταση και δίνει μια κλιμακωτή ανατροπή στο ποίημα, όπως εκείνα τα σκαλοπάτια όπου οδηγούν σ΄ ένα πλάτωμα για να αναλογιστούμε τα πράγματα.
(σελ. 92), STATUS QUO
Όποιος θέλει
ο κόσμος
να παραμείνει
όπως είναι
δεν θέλει
ν΄ απομείνει τίποτα
από τον κόσμο
(σελ. 110), Η ΜΟΝΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ
Μέσα στη σπασμένη πέτρα
βρίσκεται ένα αυγό
Από το αυγό
πετιέται ένα πουλί
Από το ράμφος του
μια πέτρα
Όποιος μπορεί την σπάει
και βρίσκει μέσα
τίποτα
Βλέπουμε πως ο ποιητής υπογραμμίζει έναν φαύλο κύκλο και μέσα από τον κύκλο των συμβόλων. Στοχαστικός και πάλι για τη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης και κάποτε τη ματαιότητα της αναζήτησης.
Πολύ ορθά, η φράση κόβοντας με τα δόντια το κεφάλι της ποίησης, επιλέχτηκε ως τίτλος της ανθολογίας για τον ErichFried αφού ενσαρκώνει πετυχημένα την ιδέα της αμφισβήτησης, της ανατροπής, ή της καταστροφής μιας παλιάς αντίληψης για την τέχνη προκειμένου να γεννηθεί κάτι νέο, πρωτότυπο και πιο αληθινό.
Και τέλος, επειδή όλα αυτά που έγραψε ο Fried, εξακολουθούν να ισχύουν, αντιγράφοντας κι έναν στίχο του από το ποίημα ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΩΝ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΩΝ που έχει να κάνει με τα 25 χρόνια από τον θάνατο του Brecht, απευθυνόμενος στον μεγάλο ποιητή και συγγραφέα, εμείς οι μεταγενέστεροι τον καταλαβαίνουμε εύκολα, όπως οι μεταγενέστεροι του Brecht και ελπίζουμε μέσα από τούτη την κατανόηση ότι ναι, θα καλλιεργείται το έδαφος για την αδελφοσύνη μέσα από τέτοιες γραφές και ανθρώπους.
Συγχαρητήρια λοιπόν σε όλους όσους συνέβαλαν στην αρτιότητα τούτης της έκδοσης, στον Γιώργο Λίλλη και Άκη Παραφέλα για την μετάφραση και εισαγωγή, στην Βίκυ Μπρούσαλη για τα εικαστικά σχέδια, στον Στάθη Ιντζέ για την έκδοση μιας άρτιας ανθολογίας.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Ακόμη κι ό,τι έγραψα
ενάντια στη ζωή
για τη ζωή είναι γραμμένο
Και ενάντια του θανάτου είναι γραμμένο
ό,τι έχω γράψει
απ΄ του θανάτου την πλευρά