Ένας ύμνος για την ελευθερία και την ελληνικη λεβεντια
Ο ποιητης Μανόλης Πρατικάκης με την τελευταία συλλογη-του που τιτλοφορείται «Τα Δερβενάκια των Rolling Stones», που κυκλοφόρησε τον Μάρτη του 2021 απο τις εκδόσεις Αρμος, δεν αποτίνει φόρο τιμης μόνο στην Επανάσταση του 1821, που τον περασμένο χρόνο γιορτάσαμε τα 200 χρόνια απο την έναρξή-της – μία επανάσταση με την οποία οι Έλληνες κατάφεραν, μετα απο αιώνες τούρκικης σκλαβιας, ν’ αποχτήσουν την πολυπόθητη ελευθερία-τους. Κατάφερε ο Πρατικάκης, επιπλέον, με μία σύχρονη και αρκετα ηλεκτρισμένη φρασιολογία και ορολογία να επικαιροποιήσει αυτον τον ιστορικο και ανεπανάληπτο άθλο των Ελλήνων. Με δύο λόγια να λαμπαδιάσει, να ξαναζωντανέψει και να πλατύνει στη μνήμη των όπου γης Ελλήνων αυτο το ιστορικο γεγονος.
Συγκεκριμένα, με μία ποιητικη έκφραση που σκόπιμα επεδίωξε ο ποιητης να θυμίζει παλιους ηλεκτρικους ήχους, κατάφερε να επαναφέρει στη μνήμη του αναγνώστη-του όλη την κοινωνικη και ιστορικη ένταση με την οποία κινήθηκαν, αλλα και γεωγραφικη έκταση μέσα στην οποία έδρασαν, οι Έλληνες αγωνιστες στη συγκεκριμένη μάχη στα Δερβενάκια (26.7.1821), κάτω απο τις διαταγες και την καθοδήγηση του φλογερου Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και, κατ’ επέκταση, τη δράση όλων των αγωνιστων, σε όλα τα πεδία και μέτωπα που διεξήχθηκαν νικηφόρες μάχες και σε όλη τη διάρκεια που κράτησε αυτη η επικη επανάσταση. Δηλαδη, ο Μ. Πρατικάκης έκρινε πως η δύστροπη μνήμη έπρεπε να γίνει δισκογραφικο τραγούδι και το έπραξε περίφημα! Γιατι έχει την άποψη πως
η γλώσσα των τραγουδιων είναι η
αρχέγονη κοινη γλώσσα και η μυθικη ρίζα των λαων της γης
απο καταβολης. Είναι η γλώσσα του νερου και της φωτιας η
γλώσσα των λουλουδιων και των νεκρων. Που αυτήνοι κρατάνε
το κλειδι που ανοίγει το δικο-μας σπίτι
σ. 28
Ήταν τότε που οι διορατικοι εμπνευστες αυτης της μεγαλειώδης επανάστασης συνέλαβανπλήρως το ωρίμασμα των καιρων και την εύνοια των κοινωνικων συγκυριων, με αποτέλεσμα να καθοδηγήσουν με παραδειγματικη ομοψυχία τους Έλληνες απο το ιδιωτικο όραμά-τους στο συλλογικο, αδιαφορώντας μπροστα στις οποιοδήποτε συνέπειες και το προσωπικο κόστος που θα είχε η απόφασή-τους. Ιδου πως περιγράφει ο Μ. Πρατικάκης αυτη τη ιερη αλλα δύσκολη στιγμη, αυτο τον «μεγάλο ξεσηκωμο»:
Γιατι ως τα τότε δεν υπήρχε ιδιωτικο όραμα. Και όλα τα
επιμέρους οράματα εκυλούσαν μέσα σε ετούτο το συλλογικο
όραμα: Πως χίλια μικρα ποταμάκια
σμίγουν σε ένα μεγάλο ορμητικο ποταμο που ξεριζώνει δέντρα
και σπίτια. Έτσι ξεχύθηκαν στο Μανιάκι, το Χάνι της Γραβιας,
το Ναυαρίνο και σε ετούτα τα Δερβενάκια γράφοντας τα μικρα
ετούτα έπη και όλα μαζι τον μεγάλο ξεσηκωμο
σ. 15
«Τα Δερβενάκια των RollingStones», είναι στην ουσία μία εκτενης ποιητικη σύνθεση, πρωτότυπη στη σύλληψη και εντυπωσιακη στην εκτέλεσή-της, με καθαρα ιστορικο περιεχόμενο, δοσμένη μέσα απο μία εύφορη, πολυσυλλεκτικη γλώσσα, δηλαδη συγκροτημένη απο διάφορα τοπικα γλωσσικα ιδιώματα, («μια που η λαλια-μας είναι η αληθινη εσώτατη πατρίδα∙ καθως πιο πολυ απο μια χώρα κατοικούμε μια γλώσσα, όπως είπανε οι σοφοι», σ. 23) τα οποία όλα αυτα ξεδιπλώνονται σε 42 σελίδες, όπου τα γεγονότα που εξιστορούνται και οι εικόνες που προβάλλουν μέσα απο αυτη τη σύνθεση τα αισθάνεται σήμερα ο αναγνώστης ωσαν να εκτυλίσσονται και πάλι μπροστα στα έκπληκτα μάτια-του και κάτω απο τους ήχους μίας ηλεκτρικης μουσικης, συγκεκριμένα ροκ μουσικης, όπως αυτατα δημοφιλη τραγούδια που είχε δημιουργήσει στο ύφος του ροκ εντ ρολ, στις αρχες της δεκαετίας του ’60, το διάσημο συγκρότημα των Rolling Stones.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Μανόλης Πρατικάκης, ο πάντα ευρηματικος και χαρισματικος αυτος ποιητης της τρίτης μεταπολεμικης γενιας, με την καινούργια ποιητικη σύνθεσή-του κατόρθωσε μ’ ένα τολμηρο και επιδέξιο τρόπο, άκρως φανταστικο και εντυπωσιακο, να επαναφέρει και να συνδέσει στη σκέψη του αναγνώστη-του τους ηλεκτρικους ρυθμους και την κίνηση των μελων του αγγλικου συγκροτήματος, δηλαδη των Rolling Stones, που σημαίνει «κυλιώμενες πέτρες», με τον βηματισμο, την αστραπιαία κίνηση και το τραγούδι των Ελλήνων επαναστατων, έτσι όπως αυτοι έδρασαν και αγωνίστηκαν σε αυτη συγκεκριμένα τη μάχη.
Με άλλα λόγια, μάς θυμίζει εμφατικα τον κλεφτοπόλεμο που εφάρμοζαν οι Έλληνες αγωνιστες την εποχη εκείνη. Εννοω ,όταν, με το τραγούδι στα χείλη και τη ψυχη στο ένα χέρι-τους, κατέβαιναν ορμητικα απο τις κορυφες και τα λημέρια ψηλα που καιροφυλαχτούσαν, ακριβως όπως τα κοτρόνια, δηλαδη τις μεγάλες και ανεξέλεγκτες κυλιόμενες πέτρες, που σταματούσαν απότομα μπροστα στον ξαφνιασμένο και πανικόβλητο ξένο δυνάστη, τον οποίο χτυπούσαν γρήγορα και ανελέητα για να εξαφανιστουν στη συνέχεια μέσα στα κακοτράχαλα βουνα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο Μ. Πρατικάκης αρχίζει το μακροσκελες αυτο ποίημά-του με τους εξης στίχους:
Εκατέβαιναν ωσαν κυλιόμενες πέτρες τραγουδώντας αυτοι οι
πλαιοι Rolling Stones, με καριοφίλια, ντραμς, σαξόφωνα και
άλλα οξύαιχμα της έρημης πατρίδας. Εκει στα Στενα που
κινήθηκαν «στη θέση θάνατος», να γίνει αθάνατος
με μια χούφτα πικρα Ελληνόπουλα.
σ. 13
Και το θαυμαστο αποτέλεσμα του αγώνα και της δράσης αυτης της χούφτας των πικρων Ελληνόπουλων, που αποδεκάτιζαν (λιάνιζαν λέει ο ποιητης) μερόνυχτα τον αιμοχαρη εχθρο, περιγράφεται με ηρωϊκο ύφος στους πάρα κάτω στίχους:
Και ιδου καθως εκει εκατρακυλούσαν οι πέτρες τραγουδώντας
που η έπαρσή-τους εγένη το αναποδογυρισμένο τους βάραθρο.
Και οι μεγάλες λείες ποταμίσιες πέτρες το στερνο-τους
κατωσέντονο. Και έτσι που ο ένας έπεφτε απάνω στον άλλο
έφραξαν οι ίδιοι τα στενα. Και πάνωθε-τους της αυγης η πάχνη
τους εσκέπασε με διπλόφαρδα σάβανα. Και του ποταμου η
κοίτη τούς έγινε το πέτρινο καθελέτο-τους. Και οι κόκκινοι
σκούφοι-τους σκόρπιοι ολούθε σε βράχια και ξερόκλαδα
έμοιαζαν με ψεύτικα κουρελιασμένα παιδικα φεγγαράκια.
Έτσι διάβαιναν οι έρμοι λιανισμένοι ερεβόσδε βεβήκει, ως να
γύρεψαν οι ίδιες οι σκοτεινες ψυχες-τους τον κάτω κόσμο∙ που
εθάργιουν πως θα εδιαγούμιζαν για πάντα τη γη-μας
καβαλάρηδες
σ. 27
Με δύο λόγια, ο ποιητης στοχευμένα επέλεξε να συνδέσει τον ήχο και τον απόηχο που είχε η μάχη στα Δερβενάκια με τον ηλεκτρικο ροκ ήχο που παρήγαγε το διάσημο αγγλικο συγκρότημα, ούτως ώστε η όλη σύνθεση να μοιάζει ή να θυμίζει τους γρήγορους ηλεκτρικους ρυθμους της ροκ κυρίως μουσικης απο τη μία, και τις ηλεκτρισμένες ξέφρενες φωνες και κινήσεις των αγωνιστων απο την άλλη, που πάλευαν σαν ημίθεοι έμπλεοι απο το όραμα της ελευθερίας. Γράφει ο Μ. Πρατικάκης:
Και αυτείνες οι κατεβασιες με τις κυλιόμενες πέτρες που
ετραγουδούσαν στα Δερβενάκια έμοιαζαν ωσαν μικρες θύελλες
λευτεριας που απλώνονταν κατα κύκλους, πως απλώνεται
η πυρκαγια;
Και όλα μαζι τα τραγούδια, συναγμένα το ένα με τ’ άλλο,
έκαμαν ετούτο το χρυσο δίσκο των τραγουδιων να φέγγει στης
ακοης το μοναστήρι, με αυτούμενα κεράκια μπρος
στο αγιασμένο τέμπλο.
σ. 19
Επαναλαμβάνω πως πρόκειται για μία ευφάνταστη ποιητικη δημιουργία που διακρίνεται για το πλούσιο περιεχόμενό-της, την απεριόριστη δύναμή-της, την πλαστικότητα των εικόνων-της και την ιστορικη αλήθεια που μεταφέρει μέσα-της αλλα και τον πηγαίο στίχο με τον οποίο συγκροτείται η σύνθεση, καθως και την καθαρότητα του νοήματος που εκπέμπει αυτος ο στίχος. Όπως πολυ σωστα τονίζει ο Μάνος Στεφανίδης που προλογίζει το βιβλίο
«Το πολύστιχο, πολυεπίπεδο ποίημα του Μανόλη Πρατικάκη που γράφτηκε θαρρεις μέσα σε μία νύχτα σαν πράξη αντίστασης και με μιαν ανάσα – σαν τον βουτηχτη που αναθρώσκει – αποδεικνύει ότι το ΄21 όχι μόνο ζει αμάραντο στη συνείδηση των πολλων ανώνυμων αλλα κι ότι η γλώσσα-του επιβιώνει ακέραιη, ακόμη ετοιμοπόλεμη, εις πείσμα των λογιοτατισμων, της αγραμματοσύνης και του αφελληνισμου».
σ.9
Και συμπληρώνει:
«Το ποίημα αυτο δικαιώνει με την δύναμη, την πηγαιότητα και την υψηλη-του αλληγορία μιαν ολόκληρη Επέτειο».
σ. 10
Και πραγματικα, ο Μ. Πρατικάκης, σε αυτη την ποιητικη συλλογη-του, πέραν απο μεγάλος εραστης και αφοσιωμένος υπηρέτης της αισθητικης και της ομορφιας, αποκαλύπτεται ταυτόχρονα και ένας καλος γνώστης της σύγχρονης Ιστορίας, σε όλες τις λεπτομέρειές-της, ειδικα σε ό,τι αφορα τη συγκεκριμένη μάχη και γενικα την όλη Επανάσταση του 1821.
Διαπιστώνω ακόμη πως ο ποιητης, κατα την πάγια τακτικη-του, εμπλουτίζει και αυτη τη συλλογη-του με τον δυνατο και κοφτερο φιλοσοφικο στοχασμο-του, χωρις όμως να αφήνει την φιλοσοφία να επισκιάζει ή να εξουδετερώνει την ποιητικη ουσία που μεταφέρουν οι στίχοι-του («Γιατι ζω ορε παναπει τροποποιω κατα τι το πεπρωμένο-μου και / το πεπρωμένο-σου. Ώσπου το κάρβουνο να γένει ρόδο», σ. 17).
Επίσης, επαναφέρει στο προσκήνιο, πάλι κατα την πάγια συνήθειά-του, ξεχασμένα ονόματα προσώπων, ζώων ή φυτων (στρούφιγγος, φακοταρες, Αγαύη) αλλα και υπέροχες μεν, αδρανοποιημένες δε, λέξεις που ο αδέκαστος χρόνος και η αστοργία των ανθρώπων τις οδήγησαν στη λησμονια και στην αχρησία. Λέξεις όπως κουτούτο, οξύαιχμα, βαθυχαιτήεσσα, περιέλικτο, σιμοτινης, ασφεντηλια κ.ά. Με άλλα λόγια, κατορθώνει να τις επαναμαγεύσει, να τις επαναλάμψει και να τις επαναλειτουργήσει στη σκέψη και στη ζωη-μας. Αλήθεια, ποιος νεοέλληνας σήμερα μπορει να ισχυριστει με βεβαιότητα ότι γνωρίζει επακριβως τη σημασία ή την έννοια της λέξης έχνη, που σημαίνει τα ζώα, ήμερα και άγρια;
Όπως με ευχαρίστηση διαπιστώνω, ο εμβόλιμος λόγος άλλων ποιητων, όπως π.χ. του Διονυσίου Σολωμου, («Ακούτε ορε τι εξεστόμισαν τα χείλη του Διονυσίου μεγαλομάρτυρα; Αυτήνη ακούμε ορε που κρένει το τραγούδι-της κατρακυλώντας ωσαν σπάργανο λευτεριας. Και θαρρω σεις είστε ορε που το χάσμα π’ άνοιξε ο οχτρος ευτυς γιομίσατε άνθη», σ. 19), καθως και άλλων επιφανων Ελλήνων ή ξένων προσωπικοτήτων, όπως π.χ. του Θ. Κολοκοτρώνη, που λειτουργουν ως διακείμενα και σε αυτη τη συλλογη, όχι μόνο πλουτίζουν και ομορφαίνουν την ποίηση του Μ. Πρατικάκη, αλλα, ταυτόχρονα, ενισχύουν και τις θέσεις ή τις απόψεις που εκφέρει ο ποιητης πάνω σε συγκεκριμένα θέματα με τα οποία καταπιάνεται στη συλλογη-του. Δίνω στη συνέχεια κάποιους στίχους του Μ. Πρατικάκη κατασκευασμένους με τον τρόπο πουθα μιλούσε ο γέρος του Μωρια, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, που κατα το λογοπαίγνιο του ποιητη και αυτου του όνομα θυμίζει κοτρόνια και κυλιόμενες πέτρες:
Και επειδη αυτήνοι είναι μιλιούνια ξεδιπλώστε ορε το πλήθος
που κοντανασαίνει σκλαβωμένο μέσα-σας∙ και ξυπνήστε
ορε και τους νεκρους-μας γεννήτορες
ν’ αβγατίσουμε ολίγο που ο οχτρος δε νογα να ξεχωρίσει
τους ίσκιους απο της κλεφτουριας τα πυρωμένα ρουμάνια.
Να τρομάξει ορε το ασκέρι με στενεμένη
τη φύση
σ. 13
Δεν ξέρω τι είχε υπόψη-του ο ποιητης όταν έγραφε τους πάρα πάνω στίχους, αλλα ο λόγος του Κολοκοτρώνη για «νεκρους-μας γεννήτορες», έτσι όπως εδω ποιητικα τον εκφέρει ο Μ. Πρατικάκης, συνειρμηνικα φέρνει στη σκέψη-μου τον λόγο του Πατριάρχη Αθηναγόρα, λίγο μετα τα γεγονότα που δημιούργησαν φανατικοι Τούρκοι σε βάρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, τον Σεπτέμβρη του 1955, που έμειναν γνωστα στην Ιστορία ως τα «Σεπτεμβριανα». Συγκεκριμένα, λίγες μέρες μετα απο αυτο το γεγονος, ένας Τούρκος δημιοσιογράφος, βαλτος σίγουρα απο την τουρκικη Κυβέρνηση, επισκέφθηκε τον Πατριάρχη για να του πάρει δήθεν συνέντευξη. Προς το τέλος της συνέντευξης, ο δημοσιογράφος υπέβαλε στον Πατριάρχη και την εξης ερώτηση:
-Δεν είναι καιρος να φύγετε απο την Κωνσταντινούπολη;
Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας, που προς στιγμη αιφνιδιάσθηκε, δεν έχασε το θάρρος-του. Ήταν αρκετα χαρισματικος και ευφυης άνθρωπος.
-Γιατι πρέπει να φύγουμε; τον ρώτησε με ψυχραιμία ο Πατριάρχης.
-Γιατι έχετε μείνει αρκετα λίγοι, απάντησε ο δημοσιογράφος.
-Ναι, είναι γεγονος, έχουμε μείνει λίγοι, απάντησε ο Πατριάρχης. Ξεχνάτε όμως πως κάτω απο το χώμα είναι εκατομμύρια οι Έλληνες πεθαμένοι. Και εμεις δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να εγκαταλείψουμε αυτη τη γη που μάς παρέδωσαν.
Το πανανθρώπινο αγαθο της ελευθερίας όμως, είναι σίγουρα η πεμπτουσία της όλης σύνθεσης του Μ. Πρατικάκη και αυτη είναι που θέλει ν’ αναδείξει, να υπερυψώσει και να υμνήσει με το καινούργιο ποιητικο πόνημά-του. Δηλαδη, η ελευθερία, όπως πιστεύει ο κορυφαίος ποιητης, με καταγωγη απο τη λεβεντομάνα Κρήτη, και όπως ξεκάθαρα αφήνει ν’ αντιληφθούμε μέσα απο τη συλλογη-του, δεν είναι εμπορεύσιμο είδος το οποίο αποκτα κάποιος ανάλογα με την οικονομικη επιφάνειά-του ή, καλύτερα, ανάλογα με τα χρήματα που έχει στοιβαγμένα σε Εμπορικες Τράπεζες. Η ελευθερία για τον Μ. Πρατικάκη είναι δώρο πανανθρώπινο, σταλμένο κατα χάρη απο τον Πανάγαθο Θεο, το οποίο πρέπει να κατέχουν και να χαίρονται όλοι ανεξαιρέτως οι άνθρωποι που ζουν πάνω σε αυτον τον καταπονημένο πλανήτη.
Δυστυχως, η ζωη και η Ιστορία απέδειξαν πως μεγάλος αριθμος συνανθρώπων-μας στερούνται, ακόμη και σήμερα που βαδίζουμε στον 21ον αιώνα, αυτο το πολύτιμο αγαθο. Είναι δηλαδη χρόνια υπόδουλοι στα χέρια και στις ορέξεις μεγάλων δυνάμεων, είτε αυτες λέγονται ιμπεριαλιστικες / καταχτητικες δυνάμεις, είτε είναι ισχυρα και δόλια πρόσωπα. Και απο μέρους αυτων των υπόδουλων λαων χρειάζονται ασφαλως μεγάλες θυσίες αλλα και να χύσουν μπόλικο αίμα μέχρι να κερδίσουν την ελευθερία-τους απο αυτες τις σκοτεινες δυνάμεις.
Γι’ αυτο και ο ποιητης, στην εν λόγω συλλογη-του, δοξολογει με ιδιαίτερο πάθος τους λαους εκείνους που, αν και παρέμειναν για εκατοντάδες χρόνια σκλάβοι σε άτεγκτους αφέντες, βρήκαν στο τέλος το απαιτούμενο ψυχικο σθένος και την απαιτουμενη σωματικη δύναμη, κατορθώνοντάς να σπάσουν τις αλυσίδες με τις οποίες τους είχαν δεμένους χειροπόδαρα και γονατισμένους κάτω στη γη,για να αποχτήσουν ξανα το πολυπόθητο αυτο αγαθο που λέγεται ελευθερία.
Υμνει όμως, με περισση τέχνη και τις ηγετικες εκείνες μορφες που κατόρθωσαν να αφυπνίσουν, να εμψυχώσουν και να ξεσηκώσουν αυτους τους σκλαβομένους λαους για να τους οδηγήσουν θριαμβικα προς τη ελευθερία και τη δόξα-τους, όπως π.χ. οι ιστορικες μορφες του Αιμιλιάνο Ζαπάτα και του Σιμον Μπολιβαρ, που αφύπνισαν και επαναστάτησαν αποφασιστικά τους σκλαβωμένους λαους αρκετων χωρων της Λατινικης Αμερικης. Γράφει:
Και όπως εδω έτσι κι εκει πέρα μακριάθε, ανάμεσα στους πικρους
κάκτους και την αμίλητη πέτρα, ίδια με την εδικη-μας, έκαμε
φανέρωση, ωσαν πεσούμενο άστρο το κορμι ενος Εμιλιάνου
Ζαπάτα και το όλβιο κορμι ενος Σιμον Μπολιβάρου που έκανε
τ’ ουρανου σκαλοπάτι του αλόγου-του τον αναβολέα. Όσπου
στους καρτερικους κάκτους του Περου και του Μέξικο έβγαλε
ανθο η Αγαύη».
σ. 20
Στο σημείο αυτο να τονίσω με έμφαση πως ο Μ. Πρατικάκης, με μεγάλη μαστορια, επεδίωξε και κατάφερε να συνδέσει την Επανάσταση του 1821 και τις κορυφαίες μορφες που ηγήθηκαν αυτης της επανάστασης, με παρόμοια παγκόσμια ιστορικα γεγονότα και κορυφαίες ξένες επαναστατικες προσωπικότητες, για να φανερώσει διάπλατα τη μέγιστη σημασία που είχε η επανάσταση του ΄21 για τον ελληνικο λαο αλλα και για να της προσδώσει την ανάλογη αξία και τιμη που της αρμόζει! Και με την εν λόγω συλλογη-του υλοποίησε ο Μ. Πρατικάκης, πιστεύω, τον στόχο-του σε απόλυτο βαθμο! Δηλαδη κατάφερε να πετύχει το ακατόρθωτο!
Συγκρίνοντας όμως, αυτα τα γεγονότα διερωτώμαι πραγματικα αν η παγκόσμια Ιστορία έχει να επιδείξει παρόμοιαγεγονότα με αυτα που έλαβαν χώρα στην Ελλάδα, όπως π.χ. η ηρωϊκη αυτοθυσία των Σουλιωτισσων, που προτίμησαν να γκρεμοτσακιστουν απο τον Ζάλογγο, παρα να γίνουν σκλάβες στα χέρια του οχτρου και να υποστουν την ατίμωσή-τους. Ας διαβάσουμε όμως πως ο Μ. Πρατικάκης περιγράφει αυτο το ανεπανάληπτο ιστορικο γεγονος και πως αγιοποίησε αυτες τις άμωμες γυναίκες:
Και ενω έπεφταν με αξόδευτη νιότη στον γκρεμο, έβλεπες
ανέβαιναν ωσαν θυμιάματα στον ουρανο με αλεξίπτωτους θείους
ιμάντες. Και εμοσχοβόλησε ο Άδης απο τριαντάφυλλα και
γιασεμια. Ξέμαλλες και ξεστήθωτες έφεγγαν∙ και φέγγοντας
ελιγοστεύαν πα να πει πάμφωτες έλαμπαν στου εγκρεμου το
ζοφερότερο θαύμα
σ. 36
Το υπέροχο έργο του εξωφύλλου, καθως και τα υπόλοιπα που κοσμουν τις εσωτερικες σελίδες του βιβλίου, ανήκει στον Θανάση Μακρη,και αποδίδουν υπέροχατο πνεύμα του ποιήματος συμβάλλοντας στην όλη δυναμικη-του. Αρκετα βοηθητικο στην πρόσληψη και κατανόηση αυτου του εκτενους ποιήματος είναι και το ερμηνευτικο γλωσσάρι που παραθέτει ο ποιητης στο τέλος του βιβλίου.
Καταλήγοντας, να επαναλάβω πως «Τα Δερβενάκια των Rolling Stones», είναι έργο ευρύστερνο και μεγαλόπνοο. Έργο με αιώνιο περιεχόμενο, ανυπολόγιστη ποιότητα και διαχρονικη αξία. Επιπλέον, είναι και έργο με διττο παιδευτικο χαρακτήρα. Γιατι εκείνος ο μαθητης, (και γενικα ο αναγνώστης), που θα πάρει στα χέρια-του και θα διαβάσει αυτο το εμπνευσμένο μακροσκελες ποίημα, μπορεινα τον κάμει ν’ αγαπήσει ταυτόχρονα, τόσο την ποίηση όσο και την Ιστορία, ελληνικη και παγκόσμια.
*Το κείμενο είναι βασισμένο σε κανόνες του μονοτονικου που εφάρμοζε ο αξέχαστος Αντώνης Μυστακίδης-Μεσεβρινος
