Στέργιος Ντέρτσας, «Las Sinsombrero: Ισότιμα μέλη της γενιάς του ΄27» (Β’ ΜΈΡΟΣ)

Στέργιος Ντέρτσας, «Las Sinsombrero: Ισότιμα μέλη της γενιάς του ΄27» (Α’ ΜΈΡΟΣ)

EXILIO INTERIOR (INSILIO)

Ο όρος   Εσωτερική Εξορία,  για τις γυναίκες της γενιάς του 27, ορίζει βασικά την ακραία καταπίεση  για ιδεολογικούς λόγους από το  στρατιωτικό καθεστώς. Πολλές θα αλλάξουν ζωή και  ταυτότητα προκειμένου για να επιβιώσουν.  Επίσης ορίζει την εσωστρέφεια μέσα στην οποία έζησαν, απόρροια της  δυστοπικής  πραγματικότητας που είχε διαμορφωθεί,  του στιγματισμού  τους, της καλλιτεχνικής τους  σιγής, και της άρνησή τους να υπηρετήσουν το  καθεστώτος μέσω της τέχνης τους.        Η Ισπανία, ειδικά στη δεκαετία του 40,  μετατρέπεται σε μια απέραντη φυλακή φρίκης για τους πολιτικούς αντιπάλους του Φράνκο. Πολλές γυναίκες βασανίζονται ή και αυτοκτονούν.[1]  Συνηθισμένα φαινόμενα αποτελούν  η δημόσια διαπόμπευση, η αρπαγή βρεφών καθώς και οι εκτελέσεις των συζύγων που είχαν στιγματιστεί ως «κόκκινοι».  Η μέγγενη της λογοκρισίας επεμβαίνει  όταν η τέχνη δεν να υπηρετεί επικά θέματα[2] με αναφορές στις εποχές της αυτοκρατορικής δόξας την ίδια στιγμή που η σουρεαλιστική οπτική της προηγούμενης δεκαετίας γίνεται συνώνυμο της διαστροφής. Έχει επιστρέψει η πατριαρχία, και με τη συνδρομή της εκκλησίας,  στην πιο σκληρή της μορφή ενώ η χώρα  βυθίζεται στην οικονομική μιζέρια και στην αθλιότητα. Οπότε γίνεται εύκολα κατανοητά  τα  ψυχικά αποθέματα που απαιτούνται στις συνθήκες αυτές ακόμη και για να επιβιώσει κάποιος.

Η ποιήτρια, πεζογράφος και θεατρική συγγραφέας  Carmen Conde για πολλά χρόνια ζει κυνηγημένη και κρυμμένη στη αρχικά στη Βαλένθια και μετά στη  Μαδρίτη, (μακριά από τον σύζυγο της που κρύβεται στο σπίτι της αδερφής του στη Murcia),  υπό την προστασία της φίλης της Amanda Junquera Butler. Ενώ η δικτατορία την αναζητά για να τη δικάσει δημοσιεύει όπως μπορεί, άρθρα και λογοτεχνικά έργα χρησιμοποιώντας διαφορετικά ψευδώνυμα. Παρά ταύτα καταφέρνει, το 1947, περνώντας  τις Συμπληγάδες της λογοκρισίας να εκδώσει την ποιητική αλληγορία Mujer sin Eden, έργο καταγγελτικό ενάντια σε κάθε μορφή πατριαρχίας  που διαφεντεύει τη γυναικεία μοίρα επί αιώνες.

Κρυμμένη και σε καθεστώς ανωνυμίας έζησε για πάρα πολλά χρόνια η αναρχική ποιήτρια και ζωγράφος Lucía Sánchez Saornil (1895-1970), αρχικά στη Μαδρίτη και αργότερα στη Βαλένθια όπου προσπαθούσε να επιβιώσει κάνοντας δουλειές του ποδαριού, κρύβοντας την πραγματική της ταυτότητα ενώ προσπαθούσε να αναβιώσει τη οργάνωση υπέρ της γυναικείας χειραφέτησης με την επωνυμία Γυναίκες Ελεύθερες (Mujeres Libres).

Σε συνθήκες εσωτερικής εξορίας έζησε και η Josefina de la Torre που όταν ξεσπά ο Εμφύλιος θα κρυφτεί, μαζί με τον αδερφό της, στην Πρεσβεία του Μεξικού. Η δυναμική εμφάνιση που κάνει με δύο ποιητικές συλλογές, στα τέλη της δεκαετίας του 30, δεν έχει συνέχεια καθώς βυθίζεται σε μια σιωπή τεσσάρων δεκαετιών.[3]  Όπως δεν θα έχει συνέχεια και η καριέρα της σαν ηθοποιού[4] και σε αυτό συμβάλλει και το γεγονός πως τα βορειοευρωπαϊκά χαρακτηριστικά της δεν ανταποκρινόταν στο μοντέλο της Ισπανίδας που προπαγάνδιζε το καθεστώς.

Η  ποιήτρια Margarita Ferreras είναι ένα από τα πολλά τραγικά πρόσωπα της εποχής  αφού μετά την έκδοση της μοναδικής της συλλογής, (Pez en tierra, 1932), η οποία προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, εξαφανίζεται και ξεχνιέται. Ο  Manuel Altolaguire θα τη συναντήσει σε αξιοθρήνητη κατάσταση στη  Βαλένθια ενώ ο Εμφύλιος μαίνεται. Για δεκαετίες όλοι πίστευαν πως βρίσκεται εκτός χώρας. Χάρη στην έρευνα του Fran Garcerá μαθαίνουμε πως πέθανε στο ψυχιατρείο του San Luis στην Palencia. Η τραγική της μοίρα αποτυπώνεται  στις επιστολές απόγνωσης που στέλνει στον Miguel Unamuno το διάστημα μεταξύ 1933-1935,  μέσα από το ψυχιατρείο.

Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ζήσανε την εσωτερική εξορία γυναίκες όπως η María Luisa Muñoz de Buendía που είδε τον σύζυγο της και ποιητή, Rogelio Buendía, να φυλακίζεται , η Manuela Lopez García που είδε τον σύζυγό της να εκτελείται, και η αναρχική Lucía Sanchez Saornil που μετά από μια μικρή παραμονή στη Γαλλία επιστρέφει το 1942 στην Ισπανία όπου έζησε κρυμμένη και σε ανωνυμία μέχρι το 1970 που πέθανε.

Ως θύμα αυτής της εσωτερικής εξορίας θα πρέπει μάλλον να εξετάσουμε και την περίπτωση της Margarita Manso (1908-1960) που την είδαμε να πρωταγωνιστεί στο επεισόδιο της Puerta del Sol, μία από τις γυναίκες που υποστήριξε το μοντέλο της μοντέρνας χειραφετημένης γυναίκας όσο λίγες. Θα ζήσει τις οδυνηρές συνέπειες του Εμφυλίου και από τις δύο πλευρές. Το 1936 δολοφονείται στη Γρανάδα ο λατρεμένος της φίλος Federico και λίγο μετά, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους,  ο 26χρονος  άντρας της, επίσης ζωγράφος που τον γνωρίζει από τα φοιτητικά της χρόνια,Alfonso Ponce de León που είχε ενταχθεί στο κόμμα της Ισπανικής Φάλαγγας, από αριστερούς. Κι από τότε ουσιαστικά βυθίζεται στη σιωπή έχοντας διαγράψει το καλλιτεχνικό της παρελθόν.

ΛΗΘΗ

Όταν αποκαθίσταται η Δημοκρατία όλες οι γυναίκες αυτές  έρχονται αντιμέτωπες με την πιο ισοπεδωτική ίσως μορφή εξορίας, τη λήθη. Ενώ τα ονόματα των αντρών  της γενιάς του 27 επανέρχονται στο προσκήνιο, αυτές ήταν σαν να μην υπήρξανε ποτέ για τη χώρα τους. Κι όσες είναι σε κάποιο βαθμό γνωστές, είναι γνωστές σαν σύζυγοι διαπρεπών αντρών.[5]

Αυτό σίγουρα σε έναν μεγάλο βαθμό οφείλεται στην περίοδο της δικτατορίας. Η περίπτωση της Maruja Mallo είναι, ως προς αυτό πολύ χαρακτηριστική. Ιδιαίτερα γνωστή  στη Λατινική Αμερική και στις ΗΠΑ, όπου ζούσε το διάστημα της εξορίας της, είναι μία από τις πρώτες που επιστρέφει στη χώρα της, για πρώτη φορά το 1961 και αργότερα το 1965. Ο φόβος να μην την αναγνωρίσουν και έχει προβλήματα με το καθεστώς, μετατρέπεται σε απογοήτευση καθώς καταλαβαίνει γρήγορα πως δεν την ξέρει κανείς. Από την άλλη, για να κατανοήσουμε συνολικά τη λήθη αυτή , πρέπει να σταθούμε σε αυτό που λέει η  ερευνήτρια Tania Balló. Δηλαδή  ότι  στις συνεντεύξεις που δίνουν πολύ επιφανείς εξόριστοι καλλιτέχνες τη δεκαετία του 80, κανείς δεν κάνει καμία αναφορά σε εκείνη που ήταν μία από τις αδιαμφισβήτητες πρωταγωνίστριες.   Το ίδιο θα συμβεί και με την εξαιρετικά ταλαντούχα γλύπτρια Marga Gil Rosset   που εμφανίζεται ως παιδί θαύμα και αυτοκτονεί, το 1932, ενώ είναι μόλις 24 ετών λόγω του δίχως ανταπόκριση έρωτα της για τον Juan Ramón Jiménez. Περνάει  έτσι στη λήθη εξαιτίας του σκανδάλου προκαλείται, σύμφωνα με τη Shirley Mangini,  σχεδόν μέχρι το λυκαυγές του 21^ου που η Ana Serano αναλαμβάνει να κάνει, το 2000,  μια έκθεση με όλα τα διασωθέντα της έργα.[6]  Κραυγαλέα είναι και η περίπτωση  της María Teresa León, που σε όλη της τη ζωή ζει στη σκιά του Rafael Alberti, ως «ουρά ενός κομήτη», και στη συγγραφική μοίρα της οποίας αποτυπώνεται η μοίρα των περισσότερων γυναικών της γενιάς του 27 καθώς  παρά το πλούσιο και ποιοτικό έργο της, η πολυσχιδής  δράση της παρέμεινε άγνωστη  ακόμη και μετά τον σχετικά πρόσφατο θάνατό της (1988).

Από τα  τέλη του 20^ου αιώνα περίπου, ωστόσο ξεκινά μια συντονισμένη προσπάθεια, τόσο από μέρος των ερευνητών όσο κι από τις ίδιες τις καλλιτέχνιδες που θα βγουν και πάλι μπροστά να αποκαταστήσουν την αδικία, με τη συνδρομή και της φεμινιστικής κριτικής.

Κι αν όλα αυτά συμβαίνουν  με τις καλλιτέχνιδες του σκληρού πυρήνα των γυναικών της γενιάς του 27, εύκολα φαντάζεται κάποιος τι έχει γίνει με τις γυναίκες εκείνες με τις οποίες ουδείς ασχολήθηκε σοβαρά στις δύο δεκαετίες του μεγάλου μπουμ, που καθόρισαν τη φυσιογνωμία της γενιάς του 27. Χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια για να έρθουν ξανά επιφάνεια έστω και μερικώς, αφού από πολλές τα ίχνη είχαν χαθεί, ενώ τα έργα τους  μετά από τόσες δεκαετίες και τόση απαξίωση ήταν δύσκολο να εντοπιστούν. Στις βιογραφίες του συχνά επικρατεί η λέξη, λήθη, . Ο José Luis Ferris κάνει μια ονομαστική αναφορά σε δεκάδες ονόματα μόνο από το χώρο της ποίησης που το έργο τους χρήζει προσοχής. Πολλές από αυτές παραμένουν ακόμη άγνωστες, όπως συμβαίνει εξάλλου με όλα τα πεδία της Τέχνης.

Υπό το πρίσμα των ερευνών και ενώ πολλά πράγματα προφανώς είναι ακόμη σε εξέλιξη,  αυτό που μπορούμε να πούμε με απόλυτη σιγουριά είναι πως αγνοώντας την παρουσία και των έργο εκείνων των γυναικών τη συγκεκριμένη περίοδο, όχι μόνο έχουμε ένα μεγάλο κενό για την εικόνα μιας γενιάς  που σημάδεψε τον 20^ο αιώνα,  σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά δημιουργείται κι ένα τεράστιο ιστορικό κενό  καθώς οι γυναίκες της γενιάς του 27, οι Sinsombrero,  είναι πρώτα από όλα ένα κοινωνικό φαινόμενο που σηματοδοτεί μια ανακατεύθυνση σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα της κοινωνίας. Οπότε έτσι γίνονται απολύτως κατανοητές απόψεις σύμφωνα με τις οποίες η ιστορία των Τεχνών, ειδικά  των πρώτων δεκαετιών του 20^ου αιώνα, θα πρέπει να γραφτεί εξαρχής.

*********************************

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Είναι χαρακτηριστικό πως στις φυλακές της Μαδρίτης όπου η χωρητικότητα δεν ξεπερνά τις 20 χιλιάδες το 1936, αμέσως μετά το τέλος του εμφυλίου οι φυλακισμένοι είναι γύρω στους 300 χιλιάδες. Για να γίνει αυτό έπρεπε να μετατραπούν σε φυλακές χώροι που παραχώρησε ο στρατός και εκκλησία, καθώς επίσης και πολλά σχολεία. Δημιουργείται μια χαοτική κατάσταση  και φυσικά, εκτός των άλλων, άθλιες συνθήκες υγιεινής

[2] Στη δεκαετία του 40, μία από τις χειρότερες που βίωσε η Ισπανία επικρατεί το δόγμα: «Μια ποιητική. Μια πολιτική. Ένα κράτος.» και υπ’ αυτό το πρίσμα γίνεται εύκολα αντιληπτό πως οποιαδήποτε καλλιτεχνική έκφραση αφήνει υπόνοιες πως στέκεται απέναντι στο καθεστώς αμέσως καταπνίγεται, οπότε οι άνθρωποι που θέλουν να συνεχίσουν να εκφράζονται χωρίς να θέλουν να ταχτούν υπέρ του καθεστώτος υποχρεώνονται να παράξουν μια τέχνη που θα διαφεύγει από την ασφυξία της λογοκρισίας

[3] Μέχρι το 1968 περίπου που θα δημοσιεύσει την τρίτης της συλλογή όπου αποτυπώνεται η οδύνη της  κατάστασης που έχει διαμορφωθεί.

[4] Στα πλαίσια της οποίας , το 1934 στα στούντιο της Paramount στο Παρίσι θα ντουμπλάρει την Μάρλεν Ντίτριχ Γαλάζιος Άγγελος

[5] Η María Teresa León είναι η σύζυγος του Rafael Alberti, η Concha Méndez είναι η σύζυγος του Manuel Altolaguirre, η Ernestína de Champourcín σύζυγος του Juan José Domenchina κ.ο.κ

[6] Ανάμεσα τους 16 γλυπτά, 80 σχέδια, εικονογραφήσεις βιβλίων , προσωπικά αντικείμενα κλπ

************************************************************************************************

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Altolaguire, Paloma (2018). Concha Méndez: Memorias habladas, memorias armadas, Sevilla: Renacimiento
• Balló, Tánia (2016), Las Sinsombrero: Sin ellas la historia no está completa, Barcelona: Espasa
• Balló, Tánia (2018), Las Sinsombrero II: Ocultas e impecables, Barcelona: Espasa
• Balló, T. Núñez, M.J., Torres, S. (2015), Las Sinsombrero, RTVE, Ανακτήθηκε την 10/5/2021 από https://www.rtve.es/play/videos/las-sinsombrero/imprescindibles-sin-sombrero/3318136/
• Balló, T. Núñez, M.J., Torres, S. (2020), Las Sinsobrero. El exilio. RTVE, Ανακτήθηκε την 10/5/2021 από https://www.rtve.es/television/20210308/sinsombrero-exilio-documental-nombres/2080238.shtml
• Beevor, Antony (2015). La Guerra Civil Española, Barcelona: Planeta
• Berrueta, Julen (2020). «El triste regeso de la feminista Lucía Sánchez Saornil al franquismo: así fue su clandestina vida». El Español, Ανακτήθηκε την 27/3/2023 από https://www.elespanol.com/mujer/mujeres-historia/20201020/regreso-feminista-lucia-sanchez-saornil-franquismo-clandestina/529447636_0.html
• Cacciola, Anna (2019): Lenguaje bíblico e identidad de Mujer en Carmen Tesis doctoral. Universidad de Alicante. Ανακτήθηκε την 19/3/2023 από http://rua.ua.es/dspace/handle/10045/113022
• Comella, Beatríz (2002). Ernestína de Champourcín, del exilio, al Dios, Madrid: Ediciones Rialp.
• Conde, Carmen (2022). Mujer sin Edén. Edición, introducción y notas de Fran Gracerá, Madrid: Torremozas
• De la Guardia Herrero, Carmen (2020). Las maestras republicanas del exilio. Madrid: Catarrata
• Egido, A., Eiroa, M., Lemus E., Santiago, M. (2021). Mujeres en el exilio republicano de 1939 (Homenaje a Josefina Cuesta), Madrid: Gobierno de España, Ministerio de la Presidencia.
• De Prada, Juan Manuel (2019). Ana María Martínez Sagi: La voz sola, Madrid: Fundación Banco Santander
• Díaz Pardo, F. (2018). Breve historia de la Generación del 27, Madrid: Nowtilus
• Eslava Galán, J. (2011). Una historia de la guerra civil que no va a gustar a nadie, Barcelona: Planeta.
• Ferreras, Margarita (2019). Pez en la Tierra, Edición, introducción y notas de Fran Gracerá, Madrid: Torremozas
• Ferris, José Luis (2022). Mujeres del 27. Antología poética. Barcelona: Austral
• Ferris, José Luis (2022). Palabras contra el olvido: Vida y obra de María Teresa León (1903-1988). Sevilla: Fundación José Manuel Lara.
• Fischer, Ana Rodríguez (2014), Vida de Rosa Chacel, Madrid: EILA Editores
• Gómez Bravo, Gutmaro (2014). El exilio interior, Barcelona: Penguin
• Random Jiménez, Juan Ramón (2017), Marga, Sevilla: Fundación José Manuel Lara House
• Mangini, Shirley (2012), Maruja Mallo, Barcelona: Circe
• Merlo, Pepa (2010). Peces en la tierra: Antología de mujeres poetas en torno a la Generación del 27, Sevilla: Fundación José Manuel Lara House
• Muñoz López, Pilar (2015), Artistas Españolas en la dictadura del Franco, Espacio, Tiempo y Forma, Revista de la Facultad de Geografía e Historia, UNED, Serie VIII Historia del Arte N.3 pp.131-161, Ανακτήθηκε 2/2/2023 από https://revistas.uned.es/index.php/ETFVII/article/view/12235/13669
• Παλαιολόγος, Κων/νος (2021). Ιστορία και Ανθολόγιο κειμένων της Σύγχρονης Ισπανικής Λογοτεχνίας (20^ος αιώνας), Αθήνα: Πεδίο
• Pérez, Joseph (2006). Historia de España. Barcelona: Crítica.
• Poveda, África (2021). «Poemas, pinturas y rebeldía: Margarita Manso», Vein, Ανακτήθηκε την 10/05/2022 από https://vein.es/poemas-pinturas-y-rebeldia-margarita-manso/
• Ortega Muñoz, Juan F. (2006). María Zambrano: Biografia. Malaga: Arguval
• Osorio Alonso, Elena (2010). «El exilio Republicano Español: organizaciones de ayuda a los refugiados (1939-1945). Spagna Contemporanea, N. 38, pp.109-130, Ανακτήθηκε την 2/4/203 από https://www.spagnacontemporanea.it/index.php/spacon/article/view/278/206»
• Ranz Alonso, Eduardo (2019). «La represión franquista contra la mujer» Femeris: Revista Multidisciplinar de Estudios de Género, Vol.4 N.3 pp.53-70, Ανακτήθηκε την 27/3/2023 από https://e-revistas.uc3m.es/index.php/FEMERIS/issue/view/584
• Rodríguez Fischer, Ana (2014). Vida de Rosa Chacel. Madrid:EILA Editores
• Rodrigo, Antonina (2013). Mujeres olvidadas : Las grandes silenciadas de la Segúnda Rebública, Madrid : La esfera de los libros
• Romano Martín, Y., Velásquez García, S. (2018). Las inéditas: voces femeninas más allá del silencio. Salamanca: Ediciones Universidad Salamanca
• Vásquez Ramil, Raquel (2014), La mujer en la Segunda República, Madrid: Akal

Ο Στέργιος Ντέρτσας είναι μεταφραστής, ποιητής και διηγηματογράφος. Το παραπάνω κείμενο (2 ΜΕΡΗ)  αποτέλεσε την ανακοίνωση στο Συνέδριο με του ΕΑΠ, Αθήνα 24-27 Απριλίου 2023, με θέμα ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ & ΕΞΟΡΙΑ. Η έρευνα του για τις γυναίκες της γενιάς του 27, στην Ισπανία, θα εκδοθεί εντός του 2024.