«Νίκος Γκάτσος- Οδυσσέας Ελύτης: Μια συγκριτολογική προσέγγιση» [Α΄ΜΕΡΟΣ] (γράφει ο Σταύρος Καρτσωνάκης)

 

 

«Νίκος Γκάτσος- Οδυσσέας Ελύτης: Μια συγκριτολογική προσέγγιση» [B΄ΜΕΡΟΣ] (γράφει ο Σταύρος Καρτσωνάκης)

 

 

 

 

Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΩΣ ΠΑΙΔΙ ΣΕ ΔΥΟ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΕΛΥΤΗ & ΓΚΑΤΣΟΥ

Μια χαρακτηριστική του Γκάτσου αναφορά στο πρόσωπο του Χριστού που έχει παγιωθεί σε πολλούς στίχους του, δηλώνεται στον κύκλο Μυθολογία, στον τίτλο, αλλά και στους στίχους του Ήσουν παιδί σαν το Χριστό (66), που γράφτηκαν το 1965 περίπου:

Έμπαινες κι έλαμπε το σπίτι/ σαν το τριφύλλι1 τ’ ανοιχτό/

κι είχες το φως του Αποσπερίτη/ στ’ άγια σου μάτια φυλαχτό/

Άφηνες πάνω στο τραπέζι/ γάλα και μέλι και ψωμί/

κι έβλεπα τ’ όνειρο να παίζει/ στο πελαγίσιο σου κορμί.

Το Χριστό ως παιδί παρουσιάζουν σε δυο τους ποιήματα ο Ελύτης και ο Γκάτσος. Μπορούμε να παρατηρήσουμε την παράλληλη προσέγγιση σε αντίστοιχους άξονες και στίχους:

ΤΙΤΛΟΣ Του Σωτήρος2ΕΛΥΤΗΣ Ο Ξένος (198)ΓΚΑΤΣΟΣ
ΟΝΟΜΑ Κανείς δεν ξέρει πως τον λένε Ποιος είναι ρωτάνε όλοι κι απορούν
Η ΠΑΡΟΥΣΊΑ ΤΟΥ ΩΣ ΠΑΙΔΙ Είναι παιδί μελαχρινό Μόνο σαν μεταλάβετε

τότε θα καταλάβετε

πως ήταν άγουρο παιδί

ΕΠΙΒΟΛΗ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ Και πότε ζει πότε πεθαίνει/ πότε τους άλλους ανασταίνει/ Τις αλυσίδες όλες σπάει κράταγε στα χέρια του /μαζί με τ’ άλλα αστέρια του/ του παραδείσου το κλειδί3

Αλλά και ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ

Ως προς την ‘ηλιακή μεταφυσική’ του Αιγαιοπελαγίτικου

Ελύτη &

τις δημοτικές καταβολές του Γκάτσου

Έχει μια θάλασσα με φάρους/ που ανάβουν μόνο για τους γλάρους Άλλοι τον λεν Αυγερινό/ άλλοι τον λένε Χάροντα/…/ όμως δεν έμαθε κανείς /αν είναι αητός ή Διγενής
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ μας έρχεται απ’ τον ουρανό ήρθε μιαν αυγή/ απ’ των παραμυθιών τη γη

Μια, τώρα, σε επίπεδο ομοιοκαταληξίας, συγγενική γραφή:

Πέφτει βροχή- – Κοιμηθείτε κοιμηθείτε

την ώρα που σου γράφω το Θεό παντού θα βρείτε

πέφτει βροχή Στο κρεβάτι και στον τάφο

και στου Χριστού τον τάφο. σας το γράφω σας το γράφω

ΓΚΑΤΣΟΣ (361) ΕΛΥΤΗΣ (56)

Μια ενδιαφέρουσα ακόμη περίπτωση βρίσκεται στους στίχους

Κι εκείνοι που μ’ αρνήθηκαν/ Χριστέ μου παρακάλα

ν’ ανέβουν ξημερώματα/ του γυρισμού τη σκάλα (ΓΚΑΤΣΟΣ, 213).

αφού πρόκειται για μια ακόμη περίπτωση ‘αντιστροφής’ του υποκειμένου και της ενέργειας του ρήματος, σ’ ένα στίχο ανάλογο με τον ν’ ανάβουν οι άγιοι κερί στη χάρη των δυονώ μας4 του Ελύτη. Ένας ποιητής του Μεσοπολέμου, ή παλιότερος, θα έγραφε ίσως κι εκείνοι που σ’ αρνήθηκαν δίνοντας μια πιο ‘παραδοσιακή’ κατεύθυνση στο ποίημα.

Εκτός από τις λέξεις-σύμβολα που είδαμε παραπάνω, έχουμε και απευθείας ενσωμάτωση αυτούσιων χωρίων και φράσεων μέσα στους στίχους Ελύτη και Γκάτσου, όπως το Στους αιώνες των αιώνων. Με αυτή την φράση τελειώνει και η «Τύχη» (53) του Ελύτη, αλλά και η «Ελλαδογραφία» (302) του Γκάτσου. Και βέβαια, όπως είναι φυσικό έχουμε και επιπλέον αναλογίες πιο ευπρόβλεπτες και οπτικά ορατές, όπως την ‘ενδέκατη εντολή’(τραγούδι του Γκάτσου, αλλά και στίχος του Ελύτη από το Άξιον εστί) τις ίδιες ονομασίες για το πρόσωπο του Χριστού (Σωτήρας), αλλά και τους γνωστούς επιθετικούς προσδιορισμούς, δηλ. ο Θεός που είναι: μεγαλοδύναμος (315) στο Γκάτσο, μεγάλος (22) στον Ελύτη, κ.λ.π.

Η Λίνα Λυχναρά σημειώνει πως «στην ελυτική ποίηση, έχουμε κάποτε ένα φταίχτη θεό μπροστά σ’ έναν αγαθό και επιεική άνθρωπο»,5 παραθέτοντας το στίχο του ποιητή

αν κάποιος από μας αμάρτησε/ πρέπει νά’ ναι ο Θεός

που μπορεί να παραλληλιστεί με το

αν δεις σε γη και ουρανό να πνίγεται το δίκιο του Γκάτσου (241)

Το ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση από αυτή την ενότητα είναι 70,21 %.

άγγελοι+αγγέλοι (18*+29+34+64+87+64+76)

άγγελος (56+74)

Ανάσταση*(23)

Αρχάγγελος (15+21)

Άγιος +Άγιοι (19,1

Αγιά Μαρίνα (33)

διάολος (70) (διάβολος στο Γκάτσο)

εκκλησιές (57+ εκκλησά 74)+ εκκλησούλα (77)

θάμα και θαύμα (19+24)

του Θεού το χέρι 30 +Θε μου 38+ Θεός (22+42+52+55+56+69+17*+25*)

θυμιατό (32)

Ιώβ (85)

καλυμμαύχι (42)

καμπάνα (45)

καμπαναριό (47+21*)

καντήλι (77)

καρφιά (76)

κελιά (47)

κερί (19) κεριά (47), κεράκι (74)

Κοράνιο (58)

Κύριε*(29)

Μωαμεθανός (59+86)

τα ουρί (58)

το ραντισμένο νερό (32)

Παναγιά (23+29+76)

Παναγίτσα (44) +κυρά και Παναγιά (47)

παπάς (32+42+70)

Παράδεισος (51+65+70)

οι πιστοί (58)

σαρακοστή (30)

Σεραφείμ (70)

Σωτήρας (57)

σταυρός (42+87)

τάμα (19+24)

τζαμί (58)

χάρη (54)

Χριστέ*(29)

Χριστούγεννα*(23)

ΑΝΘΡΩΠΟΙ (Συγγένειες, επαγγέλματα, φύλα, σχέσεις, χαρακτηρισμοί κ.λ.π.)

αγόρι (38+55+66)

αγράμματοι (58)

αδερφή (15+34)+αδερφός (70)

άντρες (32+28*)+άντρας (17+57)

γέροι*(28)

γυναίκα (57+69+79+86+25*)

Ελληνάκια (16)

κλέφτης (30)

κοπέλες (43+70+73+86+10*)

κοπελιά (23)

κόρη (68)

κορίτσι (23+32+45+51+55+65+16*+18*+20*)

κοριτσάκι (45)

Κυρά (17+47)

μαθήτρια (66) (‘μαθητούδια’ στο Γκάτσο)

μάνα (30)+μαμά (74)

μονάρχης (52)

μωρό (38)

νέοι*(28)

νικητής (79)

νύφη (23)

ξένοι*(12)

παιδάκι (20)

παιδιά (17, 29, 33, 67, μικρά), παλιόπαιδο (38)

παιδί (57+76+12*)

πατέρας (30)

πλάσμα (23)+ πλάσματα (84)

ποδηλάτισσα (41)

οι σοφοί (51)

ταχυδρόμος (36)

τύραννοι*(22)

φίλοι (43)+ φίλος (79)

φονιάς (30)

φόνισσα (79)

φτωχός (69)

χαμίνια*(10)

χαρτορίχτρα (46)

Είναι ασφαλώς ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πόσο μεγάλο είναι το ποσοστό (79,06 %) σ’ αυτή την κατηγορία λέξεων κοινών σε Ελύτη και Γκάτσο, πολλές φορές όχι και τόσο συχνών ν’ακούγονται σ’ ένα τραγούδι (φόνισσα, χαρτορίχτρα, οι σοφοί), που χρησιμοποίησαν όμως και οι δυο. Μια ακόμη συνισταμένη (που δε θα αναλύσουμε εδώ) και που υπάρχει και στους δύο είναι οι πρώτες θέσεις σε αναφορές των ‘παιδιών’ (η λέξη χρησιμοποιείται με πάρα πολλές σημασιοδοτήσεις, κι όχι μόνο ηλικιακά) και των ‘κοριτσιών’, που ονοματίζονται σχεδόν μ’ όλους τους γνωστούς τρόπους (αγαπούλα, κόρη, κορίτσι, κοπελιά, κοπέλα, κοριτσάκι, κοριτσόπουλο, κοπελούδα, μαθήτρια κ.λ.π.).

Στον Γκάτσο τα ‘παιδιά’ αποτελούν κύριο θέμα-μοτίβο-κυρίαρχη λέξη, με δεκάδες αναφορές, που χρήζει ειδικής μελέτης, ενώ στον Ελύτη υπερτερούν αριθμητικά, αλλά και ως μυθική και ουσιαστική λέξη ‘Τα κορίτσια’, για τα οποία μ’ αυτόν τον τίτλο υπάρχει και δοκίμιό του, ως γνωστόν, στα Ανοιχτά Χαρτιά.

Δε λείπουν βέβαια και νοηματικά παράλληλοι στίχοι, όπως στην προδοσία ανάμεσα σε φίλους:

προδομένος απομένει- ποιός; ο φίλος σου (ΕΛΥΤΗΣ, 79)

κι ήταν ο φίλος πυρκαγιά/ ο αδερφός μαχαίρι (ΓΚΑΤΣΟΣ, 73)

χάθηκαν οι φίλοι/ κι έγινε φίδι ο αδερφός (ΓΚΑΤΣΟΣ, 284)

κατάρα οι ξένοι κι οι εδικοί (ΕΛΥΤΗΣ, 12*)

 

 

 

 

ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΣΩΜΑ

απαλάμη (83)

ανάσα*(11)

αχνάρια (41)

γένια (54)

γλώσσα (58)

γόνατο (65)

δάκρυα (20+41)

δάχτυλα (79)

καρδιά (43+74)+ καρδιές (85)

κεφάλι (34)

μαλλιά (18+73+77+88+18*)

μάτια (34, κλαμένα 46, 77, 84) (βουρκωμένα στο Γκάτσο)

μιλιά (18)

νύχι (63)

περπατηξιά (23)

πηγούνι*(9)

ποδάρι (34)

πόδια (19+63+83)

ράχη (42)

στήθη (38)

στόμα*(23+24)

σώμα (83) σώματα (66)

φωνή (44)

φούχτα (74) (‘χούφτα’ στο Γκάτσο)

χέρια (18+36+46+84) χέρι (30+41+65+73+75+19*), χέρι με χέρι (77)

φωνή (44)

Τα μάτια και τα χέρια, αριθμητικά αλλά και ουσιαστικά, έχουν έντονη παρουσία σε Ελύτη και Γκάτσο. Τα χέρια ξεχωρίζουν και στην υπόλοιπη ποίηση του Ελύτη. Δηλώνουν βέβαια ανάλογα με την περίσταση κίνηση, δύναμη αλλά και τρυφερότητα, ευαισθησία, και αποτελούν ένα από τα πιο εκφραστικά μέρη του σώματος. Στα τραγούδια του Γκάτσου ‘η καρδιά’ έχει την πρώτη θέση από το σύνολο του λεξιλογίου του (150 αναφορές!).

Ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση 75, 86 %

 

 

 

ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

 

 

Χρόνους και χρόνους κολυμπάω

που νά’ ν’ η αγάπη για να πάω

(ΕΛΥΤΗΣ, 43)

Αγάπη πού’γινες φτερό/ και σκέπασες τους ουρανούς μου

σε σένα πάντα τρέχει ο νους μου/ μα να σε φτάσω δε μπορώ

(ΓΚΑΤΣΟΣ, 334)

αγάπη (16+19+20+27+28+43+83+85+14*)

αθιβολές*(18)

αναποδιά (67)

αναστεναγμός*(29)

άνθρωποι (19+21+37+59+79+84+14*+23*)

αποθυμιά* (20)

αποκοτιά*(13)

απόκριση (51)

βάσανα*(29)

γηρατιά (67)

γινάτι (31)

γλύκες (70)

δίκιο*(15)

δύναμη (68+74)

εμορφιά (74)

έννοια (21+26*), έγνοια (57)

έρωτας (42+83+26*)

έχτρες (31)

θάνατος (47+53)

θέληση (19)

θύμηση*(27)

καβγάς (63)

καημός*(18+28)

κουράγιο*(27)

λατρεία (66)

λογισμός*(28)

λύπη (55+84+21*)

μεράκι (32+74+28*)

μίση (31)

μισόλογα (77)

μουρμουρητό (21)

νιάτα (67)

ξεσηκωμοί*(22)

ομορφιά (76+21*+25*)

οργή*(28)

όρκοι (20+77)

παράπονο (20+78+18*)

παρηγοριά (21+25*)

παιδεμοί*(26)

περηφάνεια*(28)

πειρασμός (68)

προβλήματα (66)

σκοτωμοί*(12)

συντροφιά (21)

τρέλα (70)

τυράγνιες*(26)

τύχη (27+53+83+85)

χάδι (88), χάδια (83)

χαρά (53+86+23*)

χόρταση*(23)

Σ’αυτή τη (σχηματική) κατηγορία ξεχωρίζει και στους δύο ποιητές ‘η αγάπη’ με τις περισσότερες αριθμητικά παρουσίες, και μάλιστα με μεγάλη διαφορά από άλλες λέξεις ή έννοιες, κάτι που δε μπορούμε να αγνοήσουμε. Παρόλο που έχουμε μέσα στα τραγούδια κι ένα μεγάλο πλήθος αναφορών στις ανθρώπινες δυσκολίες και τα βάσανα, που εκφράζεται με χαρακτηριστικά δηλωτικές λέξεις (προβλήματα, παιδεμοί, παράπονο, μεράκι, λύπη, καημός, έγνοια κ.λ.π.) η έννοια της αγάπης είναι κυρίαρχη και γύρω απ’ αυτή, και ειδικότερα την πολλές φορές ουτοπική αναζήτησή της, περιστρέφονται όλα. Στον Γκάτσο είναι η 10η σε συχνότητα αναφορών λέξη κι ίσως το σπουδαιότερο θέμα στα τραγούδια του, ενώ και στον Ελύτη αποτελεί μια από τις λέξεις-κλειδιά, γι’ αυτό και σε συχνότητα χρήσης βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες, κοντά σε λέξεις δηλ αγαπημένες του, όπως νερό, η ‘θάλασσα’, οι ‘καιροί’, το ‘κορίτσι’, τα ‘κύματα’. Ας δούμε και μερικές ενδεικτικές και κάποτε παράλληλες αναφορές:

Αγάπη η αθώα, η ανιδιοτελής, η της πρώτης άνοιξης και των παιδιών:

Γιατ’ είμαστε μικρά παιδιά κι η αγάπη μας μεγάλη (ΕΛΥΤΗΣ, 16)

Να κένταγα για τα παιδιά γαλάζια καλοκαίρια

Με την ελπίδα ολάκερη και την αγάπη ακέρια (ΓΚΑΤΣΟΣ, 474)

Ο Θρίαμβος και η Δόξα της:

Τά’δατε τα μάθατε/μια αγάπη που εγεννήθη

Άνθρωπος δεν την κατελεί/ κι ο Άδης ενικήθη (ΕΛΥΤΗΣ, 19, 1964)

Στου μεγάλου δρόμου την άκρη/ φάνηκε ένα φως: Η ΑΓΑΠΗ!6

Νά τος ο Θεός μας κοντά μας/ κι όλα τ’άστρα απόψε δικά μας (ΓΚΑΤΣΟΣ, 385, 1986)

Η πληθωρικότητά της:

Μεσ’ στις αγάπες μπαίνω και ζαλίζομαι

κι από τα μυστικά τους αντραλίζομαι (ΕΛΥΤΗΣ, 14*, 1971)

Αγάπη μέσα στην καρδιά/ φουρτουνιασμένη λαγκαδιά

κάποια βραδιά πλημμύρισες/ και μας ξεκλήρισες (165, 1971)

Η ιδεατή αντοχή της στο χρόνο:

Μια φορά στα χίλια χρόνια/γίνεται η αγάπη αιώνια (ΕΛΥΤΗΣ, 27, 1972)

Στη φωτιά κι η πέτρα λιώνει

μα η αγάπη δεν παλιώνει7 (ΓΚΑΤΣΟΣ, 497)

Η αγάπη στους ουρανούς:

Κι από τ’ουρανού τα μέρη/ την αγάπη να σου φέρει (ΕΛΥΤΗΣ, 28, 1972)

Παρ’την αγάπη για κλειδί σου

στην αμμουδιά του παραδείσου (ΓΚΑΤΣΟΣ, 1965)

Ο θάνατός της:

η αγάπη μου πεθαίνει

Και μες στα δάκρυα την κοιτώ/ που μόλις ανασαίνει (ΕΛΥΤΗΣ, 20, 1964)

Στης αγάπης μου το μνήμα/ καρτερώ να’ ρθείς να κοιμηθείς

(ΓΚΑΤΣΟΣ, 26, 1961)

Σύνολο κοινών σε χρήση λέξεων από αυτή την ενότητα 59,6 %

 

 

 

 

ΟΝΟΜΑΤΑ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ

Αϊρίν (45)

Άννα (45)

Βασιλική (44) (‘Βάσω’ στο Γκάτσο)

Ελένη 34

Λεϊλά+Λεϊλέ (58)

Μαρία (44)

Μαρίνα8 (15, 33) (Αγία και στις δύο περιπτώσεις που συναντάται στο Γκάτσο, και μία στον Ελύτη)

Αν εξαιρέσουμε τα τρία ξενικά ονόματα που χρησιμοποίησε ο Ελύτης στα τραγούδια του, ενδιαφέρον είναι πως και οι δυο ποιητές χρησιμοποίησαν στους στίχους τους τέσσερα (και μάλιστα τα ίδια) από τα χαρακτηριστικότερα και συχνότερα ελληνικά γυναικεία ονόματα.

Ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση 50 %.

ΡΟΥΧΑ/ ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ

βραχιόλι (73)

δαχτυλίδι (41)

επανωφόρι (56)

ζώνη (41)

καρφίτσα (44)

κορδέλα (73)

μαντίλι (77)

μεσοφόρι (38)

νταντέλα (44)

πέπλα (23)+πέπλοι (76)

πουκάμισο (83+12*)

ρούχα (34+67)

σάλι (41)

στολές (55) (‘στολή’ στο Γκάτσο)

φορεσιά (23)

φουστάνι (46)+ φουστανάκι (74)

φυλαχτό (74)

χρυσάφια (76+9*)

Ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση 50 %

 

 

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΝΟ

αιώνες (53+68)

βραδιά (63+73)+βραδύ* (τονισμένο στη λήγουσα) (18)

γιόμα*(18)

δειλινό (59)

καιρός, οι καιροί (29+42+44+47+69+26*+29*)

μέρα (36+41+15*+27*)

μεσάνυχτα (46+18*)

μεσημέρι (9*+53)

μήνας (52+54+64+11*)

νύχτες (15)+νύχτα (21+30+46+55+15*, σκοτεινή 44, 79)

πρωί (36+58)

χαράματα (58+85+23*)

χρόνια (χίλια) (27)

χρονιά (27)

χρόνοι (43+45+58+74+11*+26*+29*)

ώρα (29+58+64+77+78+15*+23*)

Παρά τη φωτεινότητα που χαρακτηρίζει τα Ρω του Έρωτα το ότι υπερτερούν οι ώρες της νύχτας στα ποιήματα-τραγούδια του Ελύτη μπορεί να φαίνεται οξύμωρο. Δεν είναι όμως, αφού δεν πρέπει να ξεχνούμε αφενός πως οι βραδινές ώρες ήταν και είναι οι κατεξοχήν ποιητικές και αφετέρου αποτελούν μια ιδανική, γοητευτική και αγαπημένη ώρα για να τοποθετήσουν τις μικρές δραματικά ερωτικές (ή και το αντίστροφο) ιστορίες τους Γκάτσος και Ελύτης. Στον Ελύτη οι νύχτες κρατούν συχνά τις τυπικές τους συνδηλώσεις, όμως, άλλοτε, δεν είναι οι συνηθισμένες αφού τότε αθόρυβα τα λουλούδια μεγαλώνουν τρεις οργιές (30), είναι άγρυπνες (55) και βέβαια γεμάτες συναισθήματα, παρατήρηση, ονειροπόληση, ποτέ όμως με τη θλίψη, τη μοναξιά και την παραίτηση που την ύμνησαν (έξοχα ομολογουμένως από εκείνη την οπτική γωνία και παράδοση) οι ποιητές και ποιήτριες του Μεσοπολέμου. Αρκεί να θυμηθούμε την περίφημη Νύχτα9 του Κ. Γ. Καρυωτάκη που ξεκινούσε με το μότο Είναι αξημέρωτη νύχτα η ζωή και στροφές όπως:

Και κλαίνε οι αμανέδες στις ταβέρνες

Τη νύχτα την αστρόφεγγη,

που θά’ πρεπε η αγάπη ναν την έπινε

και την δεκαετίες μετά ανταπάντηση του Ελύτη

Κι αν είναι η νύχτα σκοτεινή

μες στον αέρα πιάνω

Μια κοριτσίστικη φωνή

κι ένα σκοπό στο πιάνο (44)

Στους στίχους του Γκάτσου οι βραδινές ώρες είναι επίσης συχνότατες, με πάνω από 100 αναφορές, επίσης ερωτικές:

Τώρα που η νύχτα κεντά με φιλιά το κορμί σου (20)

με έντονα πιο τονισμένο όμως το στοιχείο της μοναχικότητας, της σιωπής και του ρεμβασμού:

Έλα κοντά μου ακόμη μια φορά

η νύχτα απόψε δεν τελειώνει

ήσουν αητός μ’ ολόχρυσα φτερά

κι εγώ της πίκρας χελιδόνι (131)

Θα μπορούσαμε δηλ. να πούμε -και στην χρήση της λέξης αυτής- πως ο ποιητής της Αμοργού, όπως είναι γνωστό, διατηρεί πάντα μια ενδιαφέρουσα ισορροπία ανάμεσα στην απαστράπτουσα υπερρεαλιστική αισιοδοξία του συνοδοιπόρου του, και την προηγούμενη ποιητική γενιά (Παλαμάς, Μαβίλης, Μαλακάσης) που εκτιμά, διαβάζει και επαναφέρει καλές της στιγμές, όπως εδώ την εξύμνηση της νυχτερινής ‘ρομαντικής’ ατμόσφαιρας που αξιοποιεί. Ενδεικτικότατη αυτού του συγκερασμού (τα παραδείγματα πολλά) είναι π.χ. η πρώτη στροφή από το Σκοτεινό παράθυρο (70):

Το σκοτεινό παράθυρο

μ’ αστέρια θα σε ντύσει

κι ένα ποτάμι κόκκινο

τη νύχτα θα κεντήσει

στίχοι που θα μπορούσαν δηλ. να ανήκουν και σε μια ‘νεότερη’ και σε μια παλιότερη ποιητική ανθολογία.

Ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση 85 %.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

αλώνια* (18)

αυλάκι (74)

αυλή (34+86)

βουνό (75), βουνά (18+32+45+84+12*+14*+20*+29*)

γειτονιές*(13)

γη (57+22*+26*)

γλάστρα*(20)

δημοσιά*(27)

κάμπος (75+16*)

κλεφτοφάναρο (46)

κρασί*(23+28)

πανέρι (41)

παράγκα (45)

περιβόλι (15+20+65)

περιβολάρης (55)

πηγάδι (15+87)

πηγή*(28)

πλαγιές (30)

ρεματιές (20)

ροδάνι*(19)

σοδειά (17)

φαμίλιες (23)+φαμελιά*(11)

το φτωχικό (σπίτι) (17) (‘φτωχοκαλυβάκι’ στο Γκάτσο)

χόβολη*(18)

χώμα*(22+25)

χωριά*(16)

χωράφια (76)

Ποσοστό λέξεων από αυτή την κατηγορία σε κοινή χρήση 65, 5%.

ΑΣΤΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ

αντένες (64)

βεγγαλικό (73)

βιβλίο (65)

γκάζι (68)

γομολάστιχα (88)

γράμμα (36)+γράμματα (58+75+85)

κιάλια (64)

μηχανάκι (32) (‘μηχανές’ στο Γκάτσο)

μπενζίνα (33)

ρουλέτα (67)

σύρματα (64)

τετράδιον (66)

τρένα (36)

τσιγάρο (64+85)

Ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση 46,6 %

Το λεξιλόγιο της Αμοργού «αποφεύγει να μπει σε κατοικημένα τοπία πολιτείας και έχει σταθερότερη σχέση με τις ανάγκες της ανοιχτής υπαίθριας εικονοποιείας».10 Σ’ αυτή και την προηγούμενη ενότητα τοποθετήσαμε ενδεικτικές λέξεις που επιβεβαιώνουν μια τέτοιου είδους πρώτη επισήμανση του Τ. Λιγνάδη για το λεκτικό υλικό του Ν. Γκάτσου. Φαίνεται να επιβεβαιώνεται αυτό και στα τραγούδια του ποιητή, αφού στις ενδεικτικές λέξεις που κατηγοριοποιήσαμε στις δυο παραπάνω ενότητες, ο κόσμος της υπαίθρου, μια παρελθόντων ετών αγροτική οικογενειακή ατμόσφαιρα και η νοσταλγία της, η φύση γενικότερα, η θάλασσα, ο ουρανός, ακόμη και τα μακρινά ταξίδια διατρέχουν όλα τα μελοποιημένα ποιήματα του Ν. Γκάτσου μέσα από ολοζώντανες περιγραφές και εικόνες, κάνοντας σε να πιστέψεις -αν δε γνωρίζεις τα βιογραφικά του ποιητή- ότι επρόκειτο αφενός για κάποιον που ζει κοντά στη φύση, κι αφετέρου για έναν πολυταξιδεμένο και κοσμογυρισμένο άνθρωπο. Τίποτα από τα δύο. Πρόκειται για άλλο ένα από τα γοητευτικά παράδοξα αυτής αινιγματικής μορφής, που θυμίζει βέβαια το παλαμικό ‘κελί’.

Παρά το ότι η Αθήνα και οι γειτονιές της υπάρχουν επίσης, και παρά το ότι διαμένει όλη του τη ζωή σ’ αυτή και μετακινείται ελάχιστα, έως ποτέ, δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένας ποιητής καβαφικού εγκλεισμού της πόλης, η οποία φαίνεται να τον απωθεί. Υπάρχει στους στίχους του, ειδικά την τελευταία εικοσαετία (1970-1990), συχνά άμεση κριτική για τον απρόσωπο και ανεξέλεγκτο σύγχρονο γιγαντισμό και ‘πολιτισμό’ που χαρακτηρίζει το κλεινόν άστυ: Ανθρωπάκια του σωλήνα (473), Τα παιδιά της καταιγίδας (407), Ελλαδογραφία (302), Ελλάδα Ελλάδα (338), Ο εφιάλτης της Περσεφόνης (293). Το λεξιλόγιο του υποστηρίζει σε μεγάλο μέρος μια τέτοια αντίληψη και φιλοσοφία, κι ίσως γι’ αυτό λέξεις που σχηματικά εντάξαμε ως «αστικής χρήσης» υπερτερούν στον Ελύτη, που παρουσιάζεται πιο ανανεωμένος εκφραστικά από το Γκάτσο. Προφανώς ετούτος είναι και ο λόγος που έχουμε εδώ την πρώτη ενότητα που το ποσοστό κοινών λέξεων σε χρήση είναι μικρότερο του 50 %, σε αντίθεση με το λεξιλόγιο της ‘υπαίθρου’.

ΣΠΙΤΙΑ (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΕΡΗ ΤΟΥΣ)

Από τον πάνω δρόμο πάω και κοιτώ

πού’ ναι το μαύρο σπίτι το ακατοίκητο (ΕΛΥΤΗΣ, 44)

τα παλιά τα σπίτια τα κλεισμένα

πάντα κρύβουν κάτι και για μένα (ΓΚΑΤΣΟΣ,400)

αμπάρες (47)

βεράντα (73)

δώματα*(18)

εμπατές*(18)

κάθισμα (73)

καθρέφτης (65)

κάμαρα (53)

καμάρες (47+83)

κλειδί (51)

κλουβί (34

κολόνα (68)

κουζίνα (64)

κρεβάτι (56+65+69)

μαξιλάρι (87)

μπαλκόνια (19)+μπαλκόνι (73)

μπεντένια (55)

ξώπορτες (42)

παραθυράκι (20)+παράθυρο (64+65+28*)

πεζούλι (64)

πόρτα (36, 47, 67, 15*, 75)

(τα) πορτιά (83)

πορτόφυλλα (20)

πύλες (74)

σεντόνι (65)

σκαλί (34)

σκάλα (64)

στέγες*(21)

σπίτι (20+44+88+21*+28*)

σπιτάκι (84)

σπιτικό*(11)

ταβάνι (57)

ταράτσα (65)

τοιχιό (63)+τοίχοι (64)

τραπέζι*(28), τραπεζάκια (46)

Ποσοστό λέξεων σε κοινή χρήση από αυτή την ενότητα 50 %

 

 

[ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ….]

 

 

 

 

**************************************************************************************

 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

 

1 Το τριφύλλι είναι έμβλημα της Αγίας Τριάδας (σύμφωνα και με το λεξικό του Σιρλό). Εδώ υποθέτουμε δεν χρησιμοποιείται μ’ αυτή την έννοια, όμως είναι ενδιαφέρον το πως το λεκτικό αυτό τρίγωνο παιδί-Χριστός–τριφύλλι που παραπέμπει συνειρμικά σ’ ένα δεύτερο ‘μεταφυσικό’ επίπεδο, μεταπλάθεται από τον Γκάτσο σε μια απλή ‘τραγουδιστική’ και συνάμα ποιητικότατη περιγραφή.

2 Ο. Ελύτης «Του Σωτήρος», από τα Ρω του Έρωτα, εκδ. ύψιλον/ βιβλία (3η έκδ.), Αθήνα 1986, σ. 57.

3 Του παραδείσου το κλειδί είναι και το θέμα του ποιήματος του Ελύτη «Το χρυσό κλειδί», από τα Ρω του Έρωτα, ό.π., σ. 51. Ο ποιητής στον εναρκτικό στίχο ρωτάει «Ποιος έχει το χρυσό κλειδί/ όπου ανοίγουν οι ουρανοί;». H απάντηση εδώ είναι «ένα κορίτσι»…(αναμενόμενο).

4 Ο. Ελύτης «Τά’δατε τα μάθατε», από τα Ρω του Έρωτα ό.π., σ. 19.

5 Λίνα Λυχναρά, Το μεσογειακό τοπίο στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη, εκδ. Γαβριηλίδης (2η έκδ.), Αθήνα 2002, σ. 202.

6 Η κεφαλοποίηση των γραμμάτων και το θαυμαστικό, όπως βρίσκονται στο ποίημα.

7 Γραμμένο πριν το 1974, αλλά χωρίς ακριβή ημερομηνία.

8 Ειδικότερα για το όνομα και την παρουσία της ‘Μαρίνας’ στο ελυτικό έργο βλ. και Jeffrey Carson «Mαρίνα», στο αφιέρωμα στον Ο. Ελύτη του περ. «Χάρτης», τ. 21-23, σ. 437-456.

9 Κ. Γ. Καρυωτάκη, Ποιήματα και πεζά, από τη συλλογή Ο πόνος του ανθρώπου και των πραμάτων, εκδ. Ερμής, (Ζ΄Ανατύπωση), στη σειρά «Νέα Ελληνική βιβλιοθήκη», επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, Αθήνα 1984, σ. 11.

10 Τάσου Λιγνάδη Ένα βιβλίο για τον Νίκο Γκάτσο, εκδ. ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1983, σ. 103.