Η Halina Poświatowska ήταν ποιήτρια και συγγραφέας, μία από τις πλέον σημαντικές μορφές της πολωνικής ποίησης του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.
«μού αρέσει να νιώθω νοσταλγία
να σκαρφαλώνω στο κιγκλίδωμα του ήχου και των χρωμάτων
να αιχμαλωτίζω με ανοιχτά χείλη
παγωμένες μυρωδιές
μού αρέσει η μοναξιά μου
κρεμασμένη πιο ψηλά από μια γέφυρα
που αγκαλιάζει τον ουρανό με τα χέρια της
και από την αγάπη μου
που πατάει ξυπόλητη
στο χιόνι»
Γεννήθηκε ως Halina Myga στις 9 Μαΐου 1935 στην Τσενστοχόβα, πόλη της νότιας Πολωνίας. Ο πατέρας της ήταν τεχνίτης και η Halina είχε άλλα τρία αδέρφια. Η Poświatowska ήταν τεσσάρων ετών όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος που σημάδεψε ολόκληρη τη ζωή της. Τις τελευταίες μέρες πριν την απελευθέρωση της γενέτειράς της από τη γερμανική κατοχή (15 και 16 Ιανουαρίου 1945), η μικρή Haśka, όπως ήταν το υποκοριστικό της, και η οικογένειά της κρύβονταν στο υπόγειο. Το κρύο και η υγρασία την έκαναν να υποφέρει από στηθάγχη και, με την πάροδο του χρόνου, τα βακτήρια του στρεπτόκοκκου επιτέθηκαν σ’ ολόκληρο το σώμα της, προκαλώντας της αρθρίτιδα και, κατά συνέπεια, μη αναστρέψιμη καρδιακή πάθηση. Η, τότε, ανίατη ασθένεια ανάγκασε τη Halina να περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της σε νοσοκομεία και σανατόρια. Ωστόσο, δεν εγκατέλειψε την εκπαίδευση· αποφοίτησε από το γυμνάσιο και, έπειτα, από το λύκειο θηλέων.
Η Poświatowska διαπνεόταν από φιλοδοξία και περιέργεια για τον κόσμο και τους ανθρώπους, διάβαζε και έγραφε πολύ, περιγράφοντας την πραγματικότητά της με τον πιο ευαίσθητο τρόπο. Ενώ βρισκόταν στο νοσοκομείο, συνάντησε τον ζωγράφο και φοιτητή κινηματογράφου Adolf Ryszard Poświatowski, επίσης σοβαρά άρρωστο με καρδιακή πάθηση. Παρά τις συμβουλές των γιατρών, το ζευγάρι παντρεύτηκε στις 30 Απριλίου 1954. Δύο χρόνια αργότερα, η Halina έμεινε χήρα.Ήταν μόλις 21 ετών.
***
με σένα είμαι τρυφερή
σαν τ’ άρωμα των λουλουδιών
με τις μέλισσες
είμαι ευγενική
όπως ένα κλαδί που ταλαντεύεται
με τα κουρασμένα φτερά των πουλιών
σα χρυσάφι
πέφτω στα βλέφαρά σου απάνω
μ’ ένα χαμόγελο
διώχνω μακριά τις σκέψεις — αγριεμένες σφήκες
είν’ η νύχτα
που σ’ έφερε σε μένα
η απέραντη νύχτα
με τα μαλλιά μου σκορπισμένα άτακτα πάνω στον καμβά
είσαι
διαυγής σαν το φεγγάρι
φωτίζεις
τον παγωμένο μου ουρανό
προσεύχομαι σε σένα
ποια θρησκεία να ‘ναι αυτή
όπου λατρεύονται τα χείλη
του τοξωτού θεού της χαραυγής
ω θρησκεία
εξαίσιοι βλάσφημοι
είμαστε μεταξύ μας
ένας κόσμος κλεισμένος από γωνιά σε γωνιά
Άτιτλο
Ως ποιήτρια, η Halina Poświatowska ανήκε στη λεγόμενη «Γενιά του ‘56» ή «Σύγχρονη Γενιά». Απορρίπτοντας τις θεματικές και τις επίσημες συνταγές του σοσιαλισμού, που, μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953, έπαψαν να είναι η μόνη έγκυρη ποιητική έκφραση στην Πολωνία, οι νέοι συγγραφείς της «Γενιάς του ‘56» ύμνησαν στα έργα τους την υποκειμενικότητα που μέχρι τότε ήταν ανεπιθύμητη στη λογοτεχνία. Αυτή η γενιά θεωρείται από τους ερευνητές, σήμερα, πολύ σημαντική για την ανάπτυξη της πολωνικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα. Άλλοι αξιοσημείωτοι εκπρόσωποι της «Γενιάς του ‘56» ήταν οι ποιητές Miron Białoszewski, Andrzej Bursa, Stanisław Grochowiak, Jerzy Harasymowicz και Edward Stachura.
Η Poświatowska έκανε το ντεμπούτο της το 1956 με δημοσιεύσεις στην εφημερίδα Gazeta Częstochowska, ενώ η πρώτη της ποιητική συλλογή Hymn Bałwochwalczy (1958), γνώρισε θερμή υποδοχή από κριτικούς και ποιητές. Τα επόμενα ποιήματά της συγκεντρώθηκαν σε τρεις τόμους ποίησης με τίτλους: Σήμερα (1963), Ωδή στα χέρια (1966) και Μια ακόμα ανάμνηση (1968).
Το 1958, η Poświatowska με τη βοήθεια, μεταξύ άλλων, του ιατρού καθηγητή Jerzy Aleksandrowicz και άλλων συμπατριωτών της κάτοικων Αμερικής που συγκέντρωσαν χρήματα, υποβλήθηκε σε μιαπερίπλοκη εγχείρηση καρδιάς στις Ηνωμένες Πολιτείες και συγκεκριμένα, στη Φιλαδέλφεια. Στη συνέχεια, αντί να επιστρέψει στην Πολωνία, αποφάσισε να υποβάλει αίτηση για υποτροφία στο διάσημο Smith College στο Northampton, χωρίς να το αναφέρει στις πολωνικές αρχές διαβατηρίων. Έμαθε την αγγλική γλώσσα σ’ ένα κρεβάτι νοσοκομείου και, παρόλο που δεν την γνώριζε αρκετά καλά, της απονεμήθηκε τελικά υποτροφία. Αποφοίτησε από το κολέγιο μετά από τρία χρόνια, ένα χρόνο γρηγορότερα από το αναμενόμενο. Παρά το γεγονός ότι της προσφέρθηκε διδακτορικό στο Stanford, επέστρεψε στην Πολωνία και εγκαταστάθηκε στην Κρακοβία στη Στέγη των Συγγραφέων της οδού Krupnicza, ενώ σύντομα ξεκίνησε σπουδές φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Jagiellonian. Προετοίμαζε μια διδακτορική διατριβή πάνω στις ηθικές αρχές της δράσης του Martin Luther King. Περισσότερο από φιλόσοφο, ωστόσο, θεωρούσε τον εαυτό της ποιήτρια. Η κακή της υγεία δεν έσβησε την επιθυμία της να εμβαθύνει τις γνώσεις της και να εκπαιδεύεται συνεχώς στις λογοτεχνικές δεξιότητες. Έγραφε, μην αφήνοντας την ασθένεια να κυριεύσει το μυαλό και την καρδιά της.
Η ποίηση της Poświatowska περιστράφηκε γύρω από τα θέματα του έρωτα και του θανάτου που είναι συνυφασμένα με το μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ποιήτρια διακρινόταν από λαχτάρα για ζωή παρά την αρρώστια της, πασχίζοντας να αξιοποιήσει στο έπακρο κάθε στιγμή της εύθραυστης και παροδικής ζωής της. Στα έργα της δεν αγνόησε τη θηλυκότητά της, έγραψε για τον εαυτό της και τις άλλες γυναίκες, γυναίκες-ηρωίδες με επιθυμία για αγάπη και εγγύτητα, και ταυτόχρονα μια συνεχή επίγνωση της φθοράς και του θανάτου. Έχοντας συνείδηση της ευθραυστότητάς της, η Poświatowska εξέφρασε επανειλημμένα την αντίθεσή της στην αδυσώπητη μοίρα. Αναγνώρισε με θλίψη τις ατέλειες του ανθρώπινου σώματος, αλλά ήξερε επίσης πώς να εκμεταλλεύεται κάθε στιγμή της ζωής που περνούσε. Όλα αυτά ήταν ενσωματωμένα σε βαθείς φιλοσοφικούς προβληματισμούς στην ποίησή της που αποτελεί μια μελέτη της ανθρώπινης φύσης, μιας γυναίκας που λαχταράει την αγάπη και μιας γυναίκας που γνωρίζει τον επικείμενο θάνατό της.
Στο τέλος της ζωής της Poświatowska, εκδόθηκε το αυτοβιογραφικό της έργο, Ένα παραμύθι για έναν φίλο το οποίο έγραφε για πέντε χρόνια (1962-1967). Πρόκειται για αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα με κύριο χαρακτήρα και αφηγήτρια την ίδια την Poświatowska.
Το έργο είναι γραμμένο σε μορφή ημερολογίου και αποτελεί μια μαρτυρία των προσωπικών εμπειριών της. Η συγγραφέας περιγράφει τα γεγονότα που στιγμάτισαν τη σύντομη ζωή της: την ασθένεια, την παραμονή σε νοσοκομεία και σανατόρια, το ταξίδι στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη χειρουργική επέμβαση, τις σπουδές στο Smith College και τις δυσκολίες που συνάντησε εκεί καθώς δεν γνώριζε καλά αγγλικά.
Ο «φίλος»του τίτλου είναι ο Ireneusz Morawski, τον οποίο η Poświatowska γνώρισε το 1956 σε μια λογοτεχνική βραδιά. Διατήρησαν επαφή για μεγάλο χρονικό διάστημα, η οποία έληξε μετά την αναχώρηση της Poświatowska για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Από τη μία πλευρά, το βιβλίο υποτίθεται ότι είναι μια επιστολή που απευθύνεται στον Ireneusz (η συγγραφέας απευθύνεται σ’ εκείνον στο κείμενο πολλές φορές), μια ιστορία για τα χρόνια που ο Morawski δεν γνώριζε, και από την άλλη, μια επιστολή που προορίζεται για τους αναγνώστες της ποίησής της.
***
ζούμε για μια στιγμή
και ο χρόνος
είναι ένα διάφανο μαργαριτάρι
γεμάτο ανάσες
τα έπιπλα είναι τετράγωνα
το σώμα, εύθραυστο
η γη,επίπεδη
ο ουρανός, άπιαστος
η αγάπη είναι μια λέξη άφταστη
το μυαλό, ένα μεταλλικό κουτί
που κουρδίζεται κάθε μέρα
με το ασημένιο κλειδί της ψευδαίσθησης
της περιέργειας να γνωρίσεις
της θέλησης να κατανοήσεις
της επιθυμίας να λάμψεις
της επιμονής να υπάρξεις
η συμπόνια είναι ένα εύθραυστο λουλούδι
ένα τρυφερό λουλούδι
που μερικές φορές ανθίζει στα όνειρα
Μια ακόμη ανάμνηση (1968)
Η ποίησή της μοιάζει με ένα είδος «λυρικού ημερολογίου» της ύπαρξής της, αντιπαραβάλλοντας τη μανιώδη της επιθυμία να ζήσει και να αγαπήσει με την υπαρκτή απειλή του αναπόφευκτου θανάτου που καραδοκούσε σε όλη της τη ζωή.
***
πάντα όταν θέλω να ζήσω ουρλιάζω
όταν η ζωή μ’ αφήνει
την αρπάζω
λέω – ζωή
μην μ’ αφήσεις ακόμα
το ζεστό της χέρι πάνω στο χέρι μου
τα χείλη μου κοντά στα χείλη της
ψιθυρίζω
ζωή
– σαν η ζωή να ήταν ένας εραστής
που θέλει να μ’ αφήσει –
κρεμιέμαι απ’ τον λαιμό της
ουρλιάζω
θα πεθάνω αν με αφήσεις
Ωδή στα χέρια (1966)
Το 1967, η κατάσταση της υγείας της Poświatowska παρουσίασε σοβαρή επιδείνωση, οπότε αποφασίστηκε να γίνει άλλη μια εγχείρηση καρδιάς, αυτήν τη φορά στη Βαρσοβία. Οκτώ ημέρες μετά την νέα επέμβαση, στις 11 Οκτωβρίου, η ποιήτρια πέθανε από θρομβοεμβολικές επιπλοκές. Ο τάφος της Halina Poświatowska και του συζύγου της βρίσκεται στο νεκροταφείο του St. Roch στη γενέτειρά της, Τσενστοχόβα.
Το έργο της έχει συγκεντρωθεί σε μία τετράτομη έκδοση με τίτλο Dzieła (Έργα) που κυκλοφόρησε το 1997, με τους δύο πρώτους τόμους (αρκετές εκατοντάδες σελίδες) να περιέχουν τα ποιήματά της, και τους τελευταίους δύο, να απαρτίζονται από την πρόζα και την αλληλογραφία της, αντίστοιχα. Η ποίηση της Poświatowska έχει επίσης υπάρξει θέμα αρκετών ακαδημαϊκών βιβλίων και ανατυπώσεων. Η δημοτικότητά της συνεχίζεται αμείωτη στην Πολωνία και νέες μεταφράσεις του έργου της έχουν εκτοξεύσει την αξία της στην παγκόσμια λογοτεχνία. Στις επιρροές του έργου της, εντοπίζουμε την ποίηση των Ezra Pound, Lawrence Ferlinghetti, Federico García Lorca και Jacques Prévert, καθώς και σημαντικών Σλοβένων ποιητών: KajetanKovič, Jože Udovič, Saša Vegri και Dane Zajc, ενώ έχει αναγνωριστεί και η επίδραση του Αριστοτέλη αλλά και της αφροαμερικανικής αστικής κουλτούρας, και συγκεκριμένα, εκείνης της γειτονιάς του Harlem στη Νέα Υόρκη.
Απότο 2007, το πατρικότης σπίτι έχει μετατραπεί σε μουσείο αφιερωμένο στη ζωήτης. Ανάμεσα στα εκθέματα, συναντώνται διάφορες εκδόσεις της μεταφρασμένης ποίησής της, στα ιταλικά, περσικά, βουλγαρικά και γαλλικά, δακτυλογραφημένες ακαδημαϊκές εκθέσεις, γράμματα σε φίλους και οικογενειακά πρόσωπα και ένας χάρτης του Smith College όπου είχε σχεδιάσει ένα τετράγωνο γύρω από τον κοιτώνα που διέμενε.
Στις11 Οκτωβρίου 2007 αποκαλύφθηκε στη γενέτειρά της, Τσενστοχόβα, στη Λεωφόρο της Υπεραγίας Θεοτόκου, ένα μνημείο της ποιήτριας.Το χάλκινο γλυπτό είναι έργο του γλύπτη Robert Sobociński και απεικονίζει την Halina Poświatowska να κάθεται σε ένα παγκάκι στο πάρκο με μια γάτα να στέκεται δίπλα στα πόδια της.
Το γλυπτό μνημείο της Halina Poświatowska στη Τσενστοχόβα
Διαβάζοντας την ποίησή της, στέκεται αδύνατο να μην παρασυρθεί κανείς από την ορμή της εξομολογητικής της διάθεσης που μοιάζει να σκύβει πάνω από κάθε μύχιο και προστατευμένο της συναίσθημα και να το τραβά με βία προς την επιφάνεια της παραδοχής και της αποκάλυψης· σαν να αποτελεί ζήτημα ζωής ή θανάτου να μοιραστεί με τον αναγνώστη, με τρόπο τελετουργικό και σχεδόν ιερό, την ερωτική της επιθυμία που μοιραία μπορεί να ταυτιστεί με την ακόρεστη επιθυμία της για ζωή. Πρωταρχικά, είναι μια ποιήτρια του έρωτα. Για πρώτη φορά στην πολωνική ποίηση, μια γυναίκα παρουσίασε τόσο αποκαλυπτικά τον ερωτισμό και τον αισθησιασμό της. Μέχρι σήμερα, απασχολεί ως αίνιγμα τους αναγνώστες της ποίησής της γιατί επέλεξε να ζει με τόση ένταση, να ταξιδεύει, να ερωτεύεται, παρά τις συστάσεις των γιατρών να αποφεύγει τα δυνατά συναισθήματα και να διατηρεί γαλήνη και μετριοπάθεια στην καθημερινότητά της; Εάν έρθει κάποιος σε σύνδεση με το έργο της και ιδιαίτερα αν εξερευνήσει τη σχέση μεταξύ έρωτα και θανάτου, ίσως βρει την απάντηση. Τα έντονα συναισθήματα, η χαρά, η ενσυναίσθηση και το μαρτύριο του έρωτα είναι όλα αντίθετα της απόλυτης ηρεμίας που φέρνει μαζί του ο θάνατος. Στην ποίησή της, δεν επιχειρεί ποτέ να προσεγγίσει με ελπίδα το τέλος της ζωής. Μόνο η ίδια η φύση υπερβαίνει τον θάνατο· η ποιήτρια γράφει για τον νεκρό σύζυγό της, αναζητώντας τον ανάμεσα στα δέντρα και την αφθονία της φύσης. Αντιλαμβάνεται ολόκληρη την πλάση με τρόπο αισθησιακό: ακόμα και ο ήλιος, το απαλό αεράκι, τα λουλούδια και τα ζώα αποκτούν ερωτικούς συσχετισμούς. Κατορθώνει, έτσι, πέρα από την διάχυτη θηλυκή χάρη και τρυφερότητα που εμφυσά στην ποίησή της, να γιορτάσει και το υπαρξιακό κουράγιο που την διέκρινε καθόλη τη διάρκεια της σύντομης μα παθιασμένης ζωής της.
Θερμές ευχαριστίες στον Άγγελο Σπυρέλη για τις πολύτιμες συμβουλές του κατά την απαιτητική διαδικασία της απόδοσης στα ελληνικά των ποιημάτων.
**************************************************
Βιβλιογραφία
Jakubowska, J. (2012, January 20). Ανάκτηση από Dancing Nina Blogspot: https://dancingnina.blogspot.com/2012/01/halina-poswiatowska-poet.html
Zapal, K., &Mihaly, R. Ανάκτηση από ANMLY: https://anmly.org/ap32/karolina-zapal-and-ryan-mihaly-translate-halina-poswiatowska/
Poświatowska, Halina. Maisumalembrança|Jeszczejednowspomnienie. Μτφρ. Magdalena Nowinska. RevistaLiteráriaemTradução, τ. 1, Σεπτέμβριος 2010, σελ. 58-80.
*Η Βασιλική Στούκα είναι απόφοιτη της Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ. Ποιήματα και μεταφράσεις της έχουν δημοσιευθεί σε λογοτεχνικές εκδόσεις και ιστότοπους.
