“Excrament!
That’s what I think of Dr. J. Evans Pritchard, PhD”
O Robin Williams στο φιλμ Dead Poets Society

Ήμουν, νομίζω, τριτοετής στο Πανεπιστήμιο, όταν διάλεξα να παρακολουθήσω το μάθημα «Διδακτική της Βιολογίας». Μια ολόκληρη διάλεξη, θυμάμαι, ήταν αφιερωμένη στην αξία των εποπτικών μέσων κατά την πραγματοποίηση του μαθήματος και στο πώς η εικόνα βοηθά το μαθητή να εμπεδώσει τα παραδιδόμενα.

Χωρίς να διαφωνώ, σήκωσα το χέρι μου για να αντιδράσω. Δε θυμάμαι όλα όσα είπα, όμως θυμάμαι γιατί τα είπα: από βαθεία πεποίθηση ότι η παρουσία του δασκάλου στον πίνακα είναι τέχνη, και ως τέχνη, δεν αναλύεται, όσο κι αν οι ακαδημαϊκοί προσπαθούν να τη μετρήσουν.

«Μία από τις πιο διάσημες φωτογραφίες του Μάη του ‘ 68» έγραφε σε ένα κείμενό του ο Οδυσσέας Ιωάννου, «είναι η φωτογραφία, από διαδήλωση στο Παρίσι, της πανέμορφης Μαριάν, στους ώμους του καλού της, κρατώντας την σημαία του Βιετνάμ. Το 1997 η εφημερίδα “Le Monde” αποκάλυψε πως η συγκεκριμένη φωτογραφία ήταν στημένη. Η Μαριάν ήταν μοντέλο, γόνος πλούσιας οικογένειας και είχε λάβει σαφείς οδηγίες από τον φωτογράφο για το ύφος και την πόζα της. Έπρεπε, πέρα από κούκλα, να δείχνει σοβαρή και αποφασισμένη».

Πενήντα χρόνια μετά, η φωτογραφία της Ουκρανής έξω από το μαιευτήριο, ακόμα κι αν είναι κατασκευασμένη, ακόμα κι αν έλαβε σαφείς οδηγίες από τον φωτογράφο, ακόμα κι αν ειναι φωτογενής (μοντέλο κι αυτή) απεγνωσμένη και πειστική, ακόμα κι αν η «αποκάλυψη» έγινε ταχύτατα, δεν ανήκει στην ίδια πλευρά της «προπαγάνδας».

Δεν ανήκει, όχι γιατί δεν υπερασπίζεται το ίδιο ιδανικό, έστω και από τον αντίθετο -αυτή είναι η «πρόοδός μας» – δρόμο. Δεν ανήκει γιατί εμείς, οι αποδέκτες της, είμαστε πια άλλοι.
Είμαστε αυτοί που όταν δίπλα μας αναπνέει μια τέτοια οδυνηρή πραγματικότητα, εκπνέουμε αυτοθαυμασμό που δεν πιαστήκαμε «κορόιδα».
Είμαστε αυτοί που δεν μπορούμε πια να πιστέψουμε σε κάτι ακόμα κι αν μάθουμε ότι για κάποιους λόγους «έπρεπε» να είναι fake.
Και «η τιμωρία του ψεύτη δεν είναι ότι δεν τον πιστεύουν, αλλά ότι αυτός δεν μπορεί να πιστέψει κανέναν» (George Bernard Shaw).

Αν κάποιος δει μια φωτογραφία του παρελθόντος της συντρόφου του και συνειδητοποιήσει ότι τα δόντια της κάποτε βγήκαν σε διπλή σειρά στην άνω γνάθο, ότι, δηλαδή, το στόμα που τόσον καιρό τον έλκυε δεν είναι παρά το προϊόν της ορθοδοντικής, μπορεί να νιώσει ένα τσίμπημα, μιαν ορισμένη όχληση, αλλά όχι κάτι το σπουδαίο. Η ζωή θα συνεχιστεί χωρίς δράματα. Αν, όμως, κάποιος συνειδητοποιήσει ότι η σύντροφός του κάποτε είχε ή έχει πέος (ο Stephen Rea, ας πούμε, στο The Crying Game) τότε μπορεί να ξενυχτήσει δίπλα από τη λεκάνη μετεωριζόμενος. Γιατί τέτοια διαφορά (αν όντως η διαφορά είναι τέτοια και δεν τη φαντάζομαι); Μα, διότι η πατριαρχική κοινωνία, τα νεοφιλελεύθερα μοντέλα, ο παγκόσμιος φασισμός του καπιταλισμού προγραμμάτισαν αυτόν τον άνθρωπο, θα πεις, κουτσαβάκη, να αποστρέφεται την ομοφυλοφιλία πολύ περισσότερο από ό,τι να αποστρέφεται τα στραβά δόντια. Τι θα γίνει, όμως, ωρέ κουτσαβάκη, αν προβληθούν σε βρέφη φωτογραφίες ατόμων του ίδιου φύλου και του άλλου φύλου, προεπιλεγμένες ως ελκυστικές από ενήλικες, και μετρηθεί ο χρόνος προσήλωσης των βρεφών σε αυτές; Ένα αρσενικό νοεγνό θα κοιτάζει με την ίδια διάρκεια μια ημίγυμνη φωτογραφία του Σάκη Ρουβά και μια ημίγυμνη φωτογραφία της Μαρίας Κορινθίου; Έχεις σκεφτεί ποτέ ότι αν υπήρχε θεός, θα είχε εκδώσει αυτός την ταυτότητα φύλου, που καμία σχέση δεν έχει με την κοινωνιολογία, το φεμινισμό, την πατριαρχία ή το φιλελευθερισμό, και απόλυτη και μονοσήμαντη και αποκλειστική και ερωτική μόνον με τη βιολογία; Έχεις σκεφτεί ότι ακόμη κι οι διαβαθμίσεις της αποστροφής έχουν περισσότερη σχέση με τη γενετική παρά με τα εξώφυλλα του Nitro;

Και τότε γιατί υπάρχει η ομοφυλοφιλία; Ίσως γιατί οι ομοφυλόφιλοι κάνουν παιδιά─ ή, ίσως, επειδή, επιγενετικά, ευνοείται υπό ορισμένες συνθήκες. Όταν αναλυθεί επαρκώς η φυσιολογία και η γενετική της ομοφυλοφιλίας, και η αλήθεια δεν είναι μες στο φάσμα που αδρομερώς περιέγραψα, πέταξε την επιστολή αυτή στα σκουπίδια, κουτσαβάκη, γιατί την έγραψε ένας ανόητος.

Είχε, άραγε, σκεφτεί ο Jim Morrison γιατί έβγαλε τα μάτια του ο Οιδίπους; Σίγουρα, αφού mother I wanna… Πόσο πιθανό είναι, όμως, να είχε σκεφτεί ότι η πιθανότητα ευρέσεως θανατογόνων γονιδίων (ή γονιδίων που δεν ευνοούν την επιβίωση) σε ομοζυγωτική κατάσταση στα παιδιά που προέρχονται από αιμομικτικές σχέσεις είναι σημαντικά αυξημένη σε σχέση με αυτήν των παιδιών που προκύπτουν από διασταυρώσεις μεταξύ μη συγγενών; Μα καλά, έρχεται μια πιθανότητα ευρέσεως γονιδίων σε ομοζυγωτική κατάσταση να εξηγήσει το αρχαιοελληνικό δράμα, την παγκόσμια ηθική επιταγή της καταδίκης των αιμομικτικών σχέσεων, το καθολικό ταμπού της αιμομιξίας;
Ε τι λέμε τόσην ώρα, ωρέ κουτσαβάκη. Μα τότε γιατί οι βασιλιάδες αναπαράγονται μεταξύ τους; Γιατί θέλουν να κάνουν αυτό που κανείς άλλος δεν επιτρέπεται να κάνει. Αυτό η ανθρώπινη βιολογία μπορεί να το επιτρέψει, κι αν θέλουμε να του δώσουμε όνομα, μπορούμε να το πούμε «πλαστικότητα της συμπεριφοράς». Παρά την όποια πλαστικότητα, όμως, η βιολογία δε θα επιτρέψει ποτέ την αιμομιξία σε μεγάλη κλίμακα ούτε θα βοηθήσει τους γαλαζοαίματους να ξεγλιστρήσουν από το γενετικό εκφυλισμό που εκπορεύεται της αιμομιξίας.

Αίσχος! Αυτό είναι γενετικός ντετερμινισμός.

Όχι, ωρέ κουτσαβάκη. Γενετικός ντετερμινισμός είναι η αντίληψη πως όλα είναι γενετικώς καθοριζόμενα. Ποιος σου είπε ότι στη βιολογία όλα καθορίζονται από τη γενετική; Θα ψηλώσει κάποιος που δε διατρέφεται σωστά; Θα πάρει το Νόμπελ κάποιος με IQ 280 που τον ανατρέφουν χιμπατζήδες σε κάποια αφρικανική βουνοκορφή; To χρώμα του άνθους είναι σε όλες τις θερμοκρασίες ίδιο; Όχι, κουτσαβάκη. Δεν είναι όλα γονίδια. Όλα, όμως, είναι γονίδια και περιβάλλον. Με τα γονίδια και το περιβάλλον μπορείς να καταλάβεις όλους τους φαινοτύπους─ και με το χρόνο, να προσδιορίσεις και την καταγωγή τους. Τι δουλειά, ας πούμε, έχει το πενταδακτυλικό άκρο μες στο πτερύγιο της φάλαινας; Απομεινάρι είναι, ωρέ κουτσαβάκη. Το ’χει αυτό ο χρόνος: να αφήνει απομεινάρια στο σώμα των οργανισμών μα και στο κορμί των ειδών οργανισμών.

Κι ο μαρξισμός; Υπέροχη θεωρία, λανθασμένο είδος. Γιατί; Γιατί αν φτιάχνεις ένα αυτοκίνητο για το καλό της ανθρωπότητας ή του κόμματος, το πολύ πολύ να είναι Lada Niva που μυρίζει βενζίνη μες στην καμπίνα, ωρέ κουτσαβάκη. Γιατί θα το οδηγείς την ώρα ακριβώς που θα πουλούσες και την ψυχή σου στον Ζέμιελ για μια βόλτα με ένα αυτοκίνητο, το οποίο κάποιος κατασκεύασε μόνο και μόνο για να βγάλει λεφτά, ωρέ κουτσαβάκη.

Και το μέλλον; Δε μας περιέχει, ωρέ κουτσαβάκη. Αντί να αφήσουμε τη μισή γη ήσυχη, εμείς θα την καταπιούμε ολόκληρη για να βγάλουμε λεφτά.

Για να βγάλουμε λεφτά, αδελφέ μου.

Το καλοκαίρι του 2021 εμβολιάστηκα ενάντια στον κορωνοϊό. Η απόφασή μου βασίστηκε στην προσωπική επιθυμία μου να έχω κάποια προστασία, καθώς έχω περάσει εδώ και χρόνια την ηλικία των 50, και επίσης να έχω περισσότερη ελευθερία κινήσεων, έπειτα από μήνες εγκλεισμού, στο πλαίσιο ενός κράτους που κατήργησε βασικές ελευθερίες.

Χιλιάδες άλλοι συμπολίτες μου αποφάσισαν διαφορετικά, για πλήθος από διαφορετικούς λόγους. Δεν έχω δικαίωμα να ψέξω το σκεπτικό τους και τις αποφάσεις τους. Εξάλλου και το δικό μου σκεπτικό και η απόφασή μου μπορεί να εγείρει αντιρρήσεις σε άλλους. Το να πούμε ότι οι χιλιάδες αυτοί άνθρωποι είναι «αρνητές» και ακόλουθοι ακραίων θεωριών είναι μια κακόπιστη γενίκευση.

Αφορμή για τούτο το σύντομο άρθρο, που πιθανότατα θα δυσαρεστήσει ακόμη και φίλους, αποτέλεσε η χθεσινή (29/11/2021) ανακοίνωση ότι το πιθανότερο νέο μέτρο για τα φετινά Χριστούγεννα θα είναι ο αποκλεισμός των συμπολιτών μας που δεν έχουν εμβολιαστεί, ακόμη και από τους εξωτερικούς χώρους εστίασης, έστω και αν έχουν υποστεί πολύ πρόσφατα έγκυρο και δαπανηρό τεστ.

Αυτό που σκοπεύω να κάνω προσωπικά είναι να βάλω τα φετινά Χριστούγεννα τον εαυτό μου στη θέση των ανεμβολίαστων φίλων και συνανθρώπων και να παραιτηθώ μια απόλαυση που επιδεικτικά τους αποκλείει. Διότι το να φαίνομαι να ευωχούμαι, ενώ οι άλλοι δεν μπορούν καν να με πλησιάσουν, το θεωρώ ηθικά ταπεινωτικό. Ούτε μπορώ να πω στον ανεμβολίαστο φίλο, «εγώ τώρα έχω κανονίσει μια ωραία βραδιά στο εστιατόριο, εσύ γύρνα στο σπίτι».

Καταλαβαίνω ότι σε μια τέτοια απόφαση θα υπάρξουν αντιρρήσεις. Έχω σκεφτεί τουλάχιστον τέσσερις, και θα τις συζητήσω (πρόθυμα θα δεχτώ από σας και άλλες). Πρώτον, μήπως προσπαθώ να καθοδηγήσω τους άλλους. Η απάντηση σε αυτό είναι ότι σε καμιά περίπτωση δεν το θεωρώ ηθικά υποχρεωτικό για κανέναν άλλον. Αρκετά έχουμε υποστεί την τρέλα καθενός που ασπάζεται μια νεόκοπη θεωρία, και αμέσως την διατυμπανίζει κατηγορώντας όλους τους υπόλοιπους. Θεωρώ, όμως, ότι οι εμβολιασμένοι είναι αυτοί που σε μια νέα, απίστευτη, φασιστική εκτροπή της κοινωνίας μπορούν τώρα να «κάνουν τη διαφορά», αποκλείοντας τους εαυτούς τους από τέτοια «προνόμια» που διχάζουν.

Μα (η δεύτερη αντίρρηση) θα πει κάποιος, ποιος τους είπε να μην εμβολιαστούν; Δεν «θέτουν και εμάς σε κίνδυνο»; Θα απαντήσω ότι αρνούμαι έστω και για μια στιγμή να δω αυτόν που μου μιλάει ως κίνδυνο. Το να προστατευτώ είναι δικό μου ζήτημα και ο άλλος έχει δικαίωμα να κυκλοφορεί όσο θέλει. Αυτό το υποστήριζα από την αρχή της πανδημίας, όταν δεν υπήρχε εμβόλιο για κανέναν. Θα πω ακόμη ότι, με τα συνεχή τεστ στα οποία αυτοί οι άνθρωποι υποβάλλονται, νιώθω συγκριτικά μεγαλύτερη ασφάλεια με τη δική τους συναναστροφή από ό,τι με εμβολιασμένους προ πολλών μηνών, όπως και εγώ που τρομάζω να σκεφτώ πόσους έχω πιθανά, ανυποψίαστος, κολλήσει.

Το τρίτο, που ήδη διαβλέπω να στρέφεται προς εμένα, είναι «δεν σκέφτεσαι όλους αυτούς τους εργαζόμενους που περιμένουν τις γιορτές για να κερδίσουν λίγο παραπάνω και που μπορεί να μείνουν χωρίς δουλειά;». Αλλά για να γίνω πιο σαφής -όσο και πιο δυσάρεστος ίσως- θα κάνω εδώ μια παρέκβαση, αναφερόμενος σε μια πρόσφατη είδηση. Πρόκειται για την κατακραυγή προς τον ηθοποιό Άρη Σερβετάλη, επειδή αποφάσισε να μην δίνει, σύμφωνα με τα νέα μέτρα, παραστάσεις μόνο για εμβολιασμένους. Σε λιγότερο ακραίους τόνους, ο πρόεδρος του σωματείου των ηθοποιών έψεξε τον συγκεκριμένο ηθοποιό ότι δεν σκέφτεται τους συναδέλφους που θα μείνουν χωρίς δουλειά. Απορώ με την ευαισθησία αυτήν, ειδικά όταν κόπτονται για τους εργαζόμενους ακόμα και τα μέσα που πέρσι υποστήριζαν θερμά τη διακοπή της εργασίας τους. Αν ο Σερβετάλης διέκοπτε τις παραστάσεις για τον πιο απίθανο προσωπικό λόγο, δεν θα αντιδρούσε κανείς. Εξάλλου δεν είναι ο ηθοποιός, όπως ούτε ο ποδοσφαιριστής ή άλλος επαγγελματίας, δούλος των συναδέλφων του και του κοινού, αλλά διατηρεί το αυτεξούσιο.

Αλλά και την καριέρα του είναι κάποτε καλό να θέσει κανείς συνολικά σε κίνδυνο, αν ζει σε ανώμαλες εποχές που τον εμπλέκουν σε ηθικά διλήμματα ασυνήθιστα. Αν, π.χ. θεσπιζόταν νόμος να μπαίνουν στο θέατρο μόνο άτομα της λευκής φυλής (πράγμα που ακούγεται πια απίθανο, αλλά είναι ακριβώς το ίδιο με αυτό που συμβαίνει σήμερα, αφού εξάλλου κάθε ρατσισμός και φασισμός συνηθίζει να υπερασπίζεται «το δημόσιο συμφέρον» με άλλα «επιχειρήματα» κάθε φορά), θα σταματούσαν να παίζουν και πολλοί άλλοι, και καλά θα έκαναν. Όταν όμως λέμε ότι «είμαστε όλοι ένα» ή άλλα ηχηρά παρόμοια περί κοινότητας και διαφορετικότητας, λέμε μπούρδες αν κάνουμε τα αντίθετα, δίχως να διαφέρουμε από αυτόν ή αυτήν που ένιωσε «ανάταση» όταν συνέβαλε στον «καθαρισμό της χώρας από τα μιάσματα», με αντίστοιχες προφάσεις για την άμεμπτη ηθική του.

Θα πει, τέλος, κάποιος: «εσύ θα το τηρήσεις αυτό που προτείνεις»; Θα προσπαθήσω, αλλά μπορεί και να το παραβώ, καθώς η επιθυμία για απόλαυση μπορεί να νικήσει τους όχι πολλοί δυνατούς χαρακτήρες. Το αν θα κάνουμε μια προσπάθεια να βάλουμε φρένο στον κοινωνικό ρατσισμό, όσο είναι καιρός, ή θα προτιμήσουμε να πίνουμε έξω τη σοκολάτα μας ακούγοντας «Last Christmas I gave you my heart», ενώ άλλοι αποκλείονται από την απλή αυτή απόλαυση, είναι θέμα που μπορεί να απασχολήσει καθέναν και καθεμιά ξεχωριστά.

Κλείνω, αν και θα προτιμούσα κάτι πιο εορταστικό, με την πιο πικρή διαπίστωση. Κινδυνεύουμε όλοι άμεσα από τη βαριά ασθένεια, όχι του κορωνοϊού αλλά του να αλλοτριωθούμε ηθικά και κοινωνικά. Για τούτη την ύπουλη και καταστροφική ασθένεια υπάρχει, ευτυχώς ένα αλάνθαστο Self-test. Aς κοιτάξουμε μέσα μας και ας συγκρίνουμε την τωρινή μας κατάσταση με τον σταθερό «δείκτη», δηλαδή τις αρχές που μάθαμε όλα τα προηγούμενα χρόνια, από οποιονδήποτε σεβόμαστε, και που μας κράτησαν όρθιους ατομικά και συλλογικά. Ας ρωτήσουμε τον εαυτό μας: διατηρώ την ανθρωπιά μου απέναντι σε όλους; Σκέφτομαι, και για την παρούσα κατάσταση, με βάση τις αρχές που είχα πάντα, ή έγινα άλλος άνθρωπος; Θα ντρέπομαι όταν περάσει η θύελλα για όσα είπα και έκανα, ή θα χαρώ που υπήρξα σταθερός και δεν αδίκησα; Γιατί, αν κοιτάξουμε τον εαυτό μας και δούμε συμμετοχή σε ενέργειες που πληγώνουν τους άλλους και περιφρονητικές εκφράσεις και ειρωνικούς μορφασμούς για τους «αντίθετους», τότε είμαστε αναμφίβολα στην πλευρά των «θετικών».

Τρελή με βούλα, τι βούλα; αυτοκρατορικό χρυσόβουλο, πες καλύτερα, σίγουρα πράγματα, δεν υπάρχει άνθρωπος στο σχολείο να μην της αναγνωρίζει την ύψιστη αυτή τιμή. Ασφαλώς και πρόκειται για τιμή, εδώ που τα λέμε δεν είναι λίγο να ‘χεις απογειωθεί απ’ την πραγματικότητα και να παραμένεις στα συννεφάκια σου χρόνια ολόκληρα, αν μη τι άλλο πρέπει να ‘σαι άριστος αεροπτεριστής.

Απ’ την πρώτη στιγμή κιόλας μας έκανε άνω-κάτω, τι πρόγραμμα μαθημάτων, τι συνελεύσεις του συλλόγου, πανταχού παρούσα με τις ατέρμονες απαιτήσεις της. Σιγά μην άφηνε όρθιους μαθητές και γονείς, σωστός οδοστρωτήρας εθνικών οδών. Τα προσόντα της; Πρώτα-πρώτα η διαπεραστική φωνή της, ικανή να φτάσει μέχρι τις πύλες του Άδη, μετά το κενό βλέμμα της και τέλος το χαμόγελο-γκριμάτσα, με τις άκρες των χειλιών να χαιρετίζει όποιον άμοιρο βρίσκει στον δρόμο της. Ποιος είναι αυτός ο δρόμος; Αδύνατο να υποψιαστώ, απαιτούνται ικανότητες αεροπτεριστή για τέτοιες διαγνώσεις. Καθόλου περίεργο που δεν άργησε να ξεκινήσει ο χαρτοπόλεμος αναφορών και μηνύσεων, η γενικευμένη δυσαρέσκεια δεν είναι σπάνια στην εκπαιδευτική κοινότητα, μήπως είναι σε άλλους χώρους;

Να πούμε την αλήθεια, αντιπαθητική δεν είναι, γιατί οι προθέσεις της παραμένουν αστυνομικό μυστήριο, είναι απλά αφόρητη κάθε που ανοίγει το στόμα της να σχολιάσει τα πάντα, ατενίζοντας το υπερπέραν και μειδιώντας αρχαϊκά. Τώρα ποιος κρίνει ποιον και γιατί; να ένα ερώτημα που αφορά όλους μας. Και πόσο δύσκολη είναι η διάκριση μεταξύ ατομικότητας και συμπεριφοράς; πόσο μάλλον μεταξύ εκτίμησης και βεβαιότητας. Στο κάτω-κάτω μαριονέτες άλλων δεν είμαστε όλοι, ξέρουμε άραγε πού πάμε και τι μας περιμένει; Η ζωή είναι έκπληξη, δηλαδή πέρα απ’ την πλήξη, ευχάριστη, δυσάρεστη… σ’ ένα μπαρ έλεγε κάποιος: η ζωή είναι ντομάτα/ή την τρως στο πιάτο/ή την τρως στη μάπα. Η νεοελληνική κοινωνία είναι βαφτισμένη στον έμμετρο λόγο, εδώ πρέπει να υποκλιθεί σύσσωμη η ανθρωπότητα. Όπως και να ‘χει, ζωή κάποτε δεν ήταν οι άνθρωποι και τα άλυτα προβλήματά τους, αλλά το νερό και τα πετρώματα, αργότερα τα φυτά και τα ζώα. Έτσι η ανθρώπινη τρέλα μοιάζει με σωματίδιο της ύλης μπροστά στη διαδοχή των κοσμικών αιώνων, ενοχλητική μεν, βασανιστική μέχρι καταστροφής, ούτως ή άλλως μια ενόχληση στη φύση δεν είναι ο άνθρωπος; πανθομολογουμένως επικίνδυνων διαστάσεων αν κρίνει κανείς απ’ τα τεράστια οικολογικά ζητήματα.

Ένα σχολείο τώρα τι άλλο μπορεί να ‘ναι παρά μια φωτοτυπία του ευρύτερου ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, δε λέω φυσικού γιατί η φύση στις μεγαλουπόλεις περιορίζεται συνήθως σε κάποιες γλάστρες στο μπαλκόνι, άντε και σε καμιά γάτα ή καμιά εκφυλισμένη σκυλίτσα στον καναπέ.  Μες στην επικών διαστάσεων χυδαιότητα που ζούμε, το να ‘ναι κάποιος αθεράπευτα ενοχλητικός, όχι χυδαίος ή κακόβουλος, είναι μικρό πταίσμα, ίσως και μια περίπτωση για ενασχόληση ειδικών. Πάντως ο κλάδος των εκπαιδευτικών διαθέτει πολλές τέτοιες περιπτώσεις, πράγμα που δικαιολογεί ως ένα βαθμό και την πεισματική άρνησή τους για αξιολόγηση, αυτό είναι μια καραμέλα που πιπιλιέται εδώ και χρόνια. Ποιος θα αξιολογήσει ποιον και πώς παραμένει ένα θέμα για μεταφυσικό στοχασμό. Για να μη μακρηγορώ, καθένας είναι άξιος των λόγων και των έργων του, ποτέ των προθέσεών του, για να θυμηθούμε λίγο και τον Ησίοδο. Η συνάδελφος λοιπόν, ανεξάρτητα από τις προθέσεις της (υπάρχουν φορές που ούτε εμείς οι ίδιοι ξέρουμε τι ακριβώς θέλουμε, μιλάμε ή πράττουμε απλά για να γλιτώσουμε απ’ την ανία ή τον φόβο του κενού) απ’ τα λόγια και τα έργα της κρίνεται. Έλα όμως που τα έργα των εκπαιδευτικών είναι τα λόγια τους…