Πόλεμος, η ζαριά ή τα ζάρια ως τύχη ή ανάγκη, το πιθάρι ως ζωτικός χώρος
Για την Ζαριά στο πιθάρι του Αχιλλέα Κατσαρού, εκδόσεις Θράκα, Λάρισα 2022 γράφουν οι : Αντώνης Μιχαηλίδης, Μαρία Σιώτου, Φώτης Α. Σταθόπουλος, Τέλλος Φίλης και Ανδρονίκη Καραπέτσα.
Επιμελείται η φιλόλογος Ανδρονίκη Καραπέτσα.
*********************************
-1-
Η αντίδραση στη δυστοπία
[Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό ΟΡΟΠΕΔΙΟ, τεύχος 25, καλοκαίρι 2022 και αναδημοσίευση εδώ]
Η έκτη συλλογή του Αχιλλέα Κατσαρού, η «Ζαριά στο πιθάρι», που εκδίδεται από τις εκδόσεις Θράκα, ήδη στον τίτλο της που είναι στίχος από την ενότητα Ιερουσαλήμ, υπαινίσσεται την απαισιοδοξία του ποιητή για την εξέλιξη που βλέπει πως παίρνει ο κόσμος και η εποχή μας. Ο ποιητής έρχεται αντιμέτωπος στις τέσσερις ενότητες της συλλογής του, που αντιστοιχούν στα τέσσερα γεωγραφικά σημεία του πλανήτη (Αλάσκα, Ιερουσαλήμ, Περού και Κρήτη) με τον παράλογο σημερινό κόσμο που του γεννά θλίψη και ένα αίσθημα ματαίωσης. Ωστόσο, στην προσπάθειά του να υλοποιήσει το όνειρο της απόδρασης από αυτό το δυστοπικό περιβάλλον, σκέφτεται τη γέννηση ενός νέου θεού αλλά προτιμά μάλλον τη γέννηση μιας νέας γλώσσας. Έντιμη αυτή η στάση για έναν ποιητή που δεν βλέπει σωτηρία στο περίκλειστο οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον που βιώνει ως δεσμά.
Με κατά κανόνα σαφή τρόπο ο Κατσαρός επικρίνει τη μετάλλαξη των «μετά – δημοκρατιών» σε αστυνομίες σκέψης και την απολυταρχική επικυριαρχία παντού και επί πάντων της οικονομίας, κυριαρχία που δημιουργεί ένα κοινωνικό και πνευματικό περιβάλλον που δεν επιτρέπει ούτε τη σκέψη καν της επανάστασης.
Τη λύση θα την διατυπώσει στην τελευταία υποενότητα, στον ευρηματικό του διάλογο με τον ποιητή JorgedeSena, όπου αποστασιοποιείται από την πατρίδα και την εθνική του καταγωγή, αρνείται κάθε έννοια καθαρότητας, είτε αυτή αφορά την ποίηση, είτε το αίμα, και βυθίζεται στην υπαρξιακή αγωνία εγκαταλείποντας καθετί που γεννήθηκε από τους ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, για να έρθει σε μια συνομιλία με τον Μινώταυρο της προελληνικής εποχής.
Η γλώσσα του, που συνιστά και το κύριο εργαλείο του, ώριμα αποφεύγει τους λυρικούς τόνους και προσαρμόζεται στη σκληρή δυστοπία που αφηγείται ο ποιητής επιλέγοντας μια λιτή όσο και υπαινικτική γραμματική.
ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ
***********************
-2-
Γύρω μου ύψωσαν τείχη
Δεν είμαι καλή αναγνώστρια ποίησης. Αν και αφήνει περισσότερα «ανοιχτά» παράθυρα στην αντίληψη των λέξεων, έχω περισσότερο ασχοληθεί με την πεζογραφία. Σε ένα ποίημα ψάχνεις να βρεις ποιες λέξεις δίνουν το νόημα, τι έχει στον νου του ο ποιητής, τι ακουμπάει στο δικό σου βίωμα.
Διάβασα τρεις φορές το βιβλίο «Ζαριά στο πιθάρι» του Αχιλλέα Κατσαρού εκδ. Θράκα. Το διάβασα και το ξαναδιάβασα όχι για να κατανοήσω αλλά για να μυρίσω, να γευτώ και να αισθανθώ ποια η αφετηρία της γραφής και ποιος ο τερματισμός. Έψαξα τις λέξεις κλειδιά. Πάντα υπάρχουν στα ποιήματα. Εν προκειμένω είναι τα τείχη και οι ρωγμές. Σε τέσσερα γεωγραφικά μήκη και πλάτη του πλανήτη ο ποιητής βλέπει τα ορατά και αόρατα τείχη. Τα τείχη των διχασμένων πόλεων, τα τείχη στις ζωές μας, τα τείχη στην επιβίωση. Η ελπίδα έρχεται από τις ρωγμές, παρότι επώδυνες είναι και ηδονικές. Ο πόνος είναι έκδηλος, η λαχτάρα να βγεις από μια ρωγμή μεγάλη, ο γιος παλεύει αλλά η γυναίκα απούσα.
Μόνο η Σαπφώ και η Μήδεια φιγουράρουν ως θηλυκές παρουσίες. Δεν είναι τυχαίο, αφού οι γάτες και τα ψάρια εναλλάσσονται στις λέξεις.
Ο τίτλος δένει όλα τα νήματα των επιμέρους κομματιών. Ο εκκωφαντικός θόρυβος της κίνησης των ζαριών στα περίκλειστα τείχη ενός πιθαριού. Κινούνται, εκσφενδονίζονται, χοροπηδάνε αλλά διέξοδο δεν έχουν. Να σπάσει το πιθάρι; Το πιθάρι του Διογένη υπήρξε ανέκαθεν «κυνικό». Το πιθάρι της ζωής μας ποιο είναι για τον καθένα;
Αν εμείς είμαστε τα ζάρια, ποιο θεϊκό χέρι μας πετάει από συρματόπλεγμα σε συρματόπλεγμα, ποιο χέρι μας βγάζει από τον λαβύρινθο,
ποιος καθαρίζει το χιόνι και πώς να επιβιώσεις στην κόλαση των υψιπέδων;
Δεν είμαι καλή αναγνώστρια ποίησης. Ξέρω, όμως, ποιο κείμενο μπορεί να χτυπήσει φλέβα. Κι ας τρέξει αίμα.
ΜΑΡΙΑ ΣΙΩΤΟΥ
**********************
-3-
Θεματολογικοί άξονες στη Ζαριά στο πιθάρι
«…Το έμαθαν ως και οι σκύλοι. Βρεθήκαμε κι εμείς πάνω στον σταυρό την ώρα εκείνη, μπήξαμε τα καρφιά ακόμα πιο βαθιά και τότε μύρισε μήλο…»
Διαλέγω τους παραπάνω στίχους από την τελευταία (έκτη) ποιητική συλλογή του Αχιλλέα Κατσαρού, εκλαμβάνοντας τον σταυρό που σχηματίζουν οι συντεταγμένες που αναφέρονται εισαγωγικά σε καθεμία από τις τέσσερις ενότητες της συλλογής και αντιστοιχούν, όπως σημειώνεται σε αυτήν, σε τέσσερις συγκεκριμένες πόλεις (Deadhorse Αλάσκα, Ιερουσαλήμ, Λίμα Περού και Ηράκλειο Κρήτης), ως την υπερέκταση του υποκειμένου, που καταλαμβάνει τόπους παθών, σφαγών, βασανιστηρίων (εκτός από την Ιερουσαλήμ αναφορά και σε Σρεμπρένιτσα, Γκουαντάναμο, Φαλούζα), το οποίο εντέλει, «ποιεί» συμπάσχον και «συσταυρούμενο».
Την υπερέκταση ακολουθεί η συστολή στην τελευταία ενότητα της συλλογής και ο αυτοπεριορισμός του υποκειμένου στον Λαβύρινθο ως Μινώταυρος, ενότητα που, αν και έχει – όπως σημειώνει ο ποιητής – αναφορά στο ποίημα του πορτογάλου ποιητή, «Στην Κρήτη με τον Μινώταυρο», και χωρίς να αποκλείεται σε αυτήν ο εγκιβωτισμός της θεματολογίας των προηγούμενων ενοτήτων («Οι φωνές των νεκρών αντηχούν σε κάθε δωμάτιο»), είναι και αυτοαναφορική, καθώς, απομονωμένος ο ίδιος κατά την άσκηση της τέχνης του, παλεύει με τοίχους (του «λαβύρινθου») και με στίχους («Παίρνω φόρα και ορμάω να σπάσω την πέτρα / Να μεγαλώσω τη χαραμάδα»).
Πέρα από αυτούς τους δύο θεματολογικούς άξονες που εντοπίζονται στη συλλογή, θα σημειώσω, ότι αν και είναι προφανής η αγωνία του ποιητή να καταδείξει το ανθρώπινο δράμα, δεν παρασύρεται από αυτό, ώστε να αποσπάσει άμεσα το συναίσθημα του αναγνώστη, αλλά μετέρχεται και «ενορχηστρώνει» ποικίλα εκφραστικά εργαλεία, καθώς άλλοτε φαίνεται να «προφητεύει», άλλοτε να «αποκαλύπτει» τα γενόμενα, ή ίσως και τα μελλούμενα, παλινδρομώντας στον χώρο και στον χρόνο, και όλα αυτά με λόγο, όπως έχει ήδη επισημανθεί, κρυπτικό, με στίχους – ακόμα και αλλεπάλληλους – που μπορούν να λειτουργούν αυτόνομα, με αφορισμούς, με σύμβολα, άλλοτε απευθυνόμενος στον αναγνώστη και άλλοτε στον εαυτό του [1], φιλοσοφώντας ακόμα, ώστε να δίνει την εικόνα εκείνου που, ανήσυχος για όσα συμβαίνουν και για όσα θα συμβούν, μονολογεί με κάθε τρόπο και με ένταση, ώστε να ενεργοποιείται και «σωματικά» («γυρνάω από σαλόνι σε σαλόνι και από καρέκλα σε καρέκλα»).
Και ο τίτλος «Ζαριά στο πιθάρι» ; Ίσως να συνδέεται με την άφευκτη και απροσδιόριστη, και εν τέλει, κάποιες φορές, τραγική ανθρώπινη μοίρα, με το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι άθυρμα της τύχης που εξυφαίνεται από άγνωστες δυνάμεις απροσπέλαστες, κρυμμένες βαθιά μέσα σ’ ένα σκοτεινό «πιθάρι». Ίσως και αυτό.
Αχιλλέα, σε ευχαριστώ και από εδώ.
[1] Βλ. σχετικό κριτικό σημείωμα του Σπύρου Αραβανή στο poiein.gr
ΦΩΤΗΣ Α.ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ
********************
-4-
Ενδοφλέβια ύπουλη ένεση
Ο Αχιλλέας Κατσαρός είναι ένας ενδοφλέβιος flâneur, μετράει τις λέξεις του σε κάθε πόλη, μας προσδιορίζει γεωγραφικά μήκη και πλάτη εγγραφής με μόνο στόχο να μη μας φανερώσει τίποτε από το δικό του ιδιότυπο τοπίο συναισθήματος.
Ναι το ομολογώ με παρασέρνει και τον πιστεύω, νιώθω να τον ακολουθώ, αν και κάποιες λέξεις μυρίζουν αυτόν τον ανομολόγητο πόνο που όλοι μας ξέρουμε αλλά ελάχιστοι παραδεχόμαστε.
Ώσπου φτάνω στη σελίδα 38 με τίτλο ” III ”
κι εκεί η πιο κρυπτική του ομολογία μου φανερώνει την ακριβή ποιητική του αξία, την μοναδικότητά που οφείλει ο καθένας μας να υπερασπίζεται κι ο κος Κατσαρός, ύπουλα, ταλαντούχα μα κι ειλικρινά συνάμα, την υπερασπίζεται μέχρι δακρύων :
ΙΙΙ
«Μυρίζω τον καφέ σου, τον υάκινθο της κρητικής γης
Μα δεν σε βλέπω
Σε ακούω να μιλάς αλλά δεν γνωρίζω τη γλώσσα σου
Θα μιλήσουμε με ινδιάνικες portmanteau λέξεις
Ίσως έτσι χορέψουμε τον αρχικό χορό των ανθρώπων
Χορός μέσα σε έναν μισοβυθισμένο τάφο
Εννιά μήνες
Τόσο κρατά το μαρτύριο
Εννιά μήνες
Μετά βγαίνεις στον κόσμο και δεν ξέρεις τι είσαι
Μέχρι να επιστρέψεις στο μνήμα σου
Αυτή ίσως και να ‘ναι η μόνη κτήση μας
Άραγε έχετε υακίνθους στη χώρα σου;
Τουριστικά μέρη, αξιοθέατα, Θησέες κι Αριάδνες;
Μόλις κατάφερα ένα ισχυρό πλήγμα στην πέτρα
Η χαραμάδα μεγάλωσε
Πιάσε ένα κόκαλο
Σου πετάω τους νεκρούς μου
Εσύ Χόρχε, θα με καταλάβεις.»
Ας επιστρέψουμε όμως στον τίτλο μας «ενδοφλέβια ύπουλη ένεση». Η ένεση μεταφέρει το φάρμακο. Άμεσα γεννιούνται τα ερωτήματα ποιος είναι ο φαρμακός και ποια η φαρμακεία; Το επίθετο «ενδοφλέβια» έχει να κάνει αφενός με τις αισθήσεις αφετέρου με τα επίπεδα ερμηνείας ή τα επίπεδα του αναγνώστη. Τέλος, το επίθετο «ύπουλος» έχει να κάνει με την τεχνική του ποιητή μέσω της γλώσσας. Ας δούμε ένα παράδειγμα (έτσι εξηγείται ταυτόχρονα και η λέξη κρυπτικός ή κρυπτική ομολογία που σημείωσα παραπάνω). Μεταξύ των συμβόλων που χρησιμοποιεί ο ποιητής θα δούμε την λέξη Καντίς. Δεν μας προκαλεί εντύπωση. Το πρώτο επίπεδο ερμηνείας θα ήταν το αυτονόητο, πιθανόν και με τη σχετική έρευνα, ότι πρόκειται για προσευχή των νεκρών στο Ισραήλ. Το δεύτερο επίπεδο απαιτεί να γυρίσουμε τη λέξη στην ηχητική της υπόσταση οπότε θα έχουμε Cantisβλέπε Cantos. Δεν μιλάμε φυσικά για την ρίζα της λέξης αλλά για τον ήχο οπότε και εδώ αυτόματα η ερμηνεία μας καλύπτει λέγοντας πως πρόκειται για κάποιο είδος τραγουδιού. Τρίτο επίπεδο ερμηνείας ακούμε τις λέξεις της αρχαίας ελληνικής cantis(ινδοευρ.) καν τις. Η πρώτη λέξη δηλώνει υπόθεση και εναντίωση και η δεύτερη είναι αόριστη αντωνυμία. Οπότε εύλογο το ερώτημα ποιος υποθέτει τι ; και ποιος εναντιώνεται σε τι;
Ας δούμε ένα ακόμα παράδειγμα.
Οι γερμανικές λέξεις «arbeit» και «schnell» φαινομενικά παραπέμπουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τον Β΄ Παγκόσμιο σε πρώτο επίπεδο. Κι αν σε δεύτερο επίπεδο χρησιμοποιούνται ως σύμβολα περιγραφής της ανόδου της ακροδεξιάς σε Γερμανία – Γαλλία κυρίως και την Ευρώπη κατ’ επέκταση; Κι αν σε τρίτο επίπεδο επειδή φέρουν έναν ιδιαίτερο φόβο τι εμποδίζει τις παραπάνω λέξεις να ανήκουν σε μια γλώσσα του μέλλοντος; Σε μια γλώσσα που θα χρησιμοποιήσει μια μετά – δημοκρατία ως αστυνομία σκέψης;
ΤΕΛΛΟΣ ΦΙΛΗΣ
***********************
-5-
Ο πόλεμος, το πιθάρι, η ιστορία, ο ζωτικός χώρος, η ποίηση.
Να διευκρινίσω εξαρχής πως διάλεξα τα παραπάνω κείμενα για τη νοηματική συνάφεια που παρουσιάζουν. Η έννοια του πολέμου στο έργο «Ζαριά στο πιθάρι» του Αχιλλέα Κατσαρού, εκδ. Θράκα, 2022, είναι απόλυτη με την έννοια που αναπτύσσεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία, και κυρίως στον Αισχύλο και τους Πέρσες. Μιλάμε για το κατεξοχήν αντιπολεμικό έργο του αρχαίου ποιητή, που αντλεί θεματολογικά από την τότε ζώσα ιστορία. Στον σύγχρονο δημιουργό το αντίδοτο ή το φάρμακο (εξού και οι λέξεις φαρμακός – φαρμακεία η) στην κατανόηση της φυσικής ενδεχομένως τάξης των πραγμάτων είναι η τέχνη, η Ποίηση καθ’ εαυτή. Επίσης, ο σύγχρονος ομότεχνος αντλεί από την ιστορία. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον διαμορφωμένο από τα ζάρια. Ή αν υποθέσουμε ότι παίζουμε ένα παιχνίδι με την ιστορία, τα ζάρια πώς ρίχνονται κάθε φορά; Εάν τα ρίχνει ο εκάστοτε δυνατός, αυτό δεν ορίζει και ως σχετική την ελευθερία του αδύνατου; Υπάρχει η έννοια της τύχης στην παρτίδα; Υπάρχει η έννοια της ανάγκης;
Το πιθάρι συνιστά ζωτικό χώρο δηλαδή έδαφος συγκεκριμένης έκτασης με σύνορα, συνιστά πατρίδα; ή μήπως μια αχαρτογράφητη περιοχή που μοιράζεται και ξαναμοιράζεται, ονομάζεται και ξανά-ονομάζεται κατά το δοκούν, με βάση το συμφέρον του ισχυρού;
Τα παραπάνω ερωτήματα ενισχύουν την άποψη της μέχρι τώρα κριτικής για το έργο του Κατσαρού ότι σαφώς έχει και φιλοσοφικό – κοινωνιολογικό υπόβαθρο, σχετιζόμενο άμεσα με την ιστορική πραγματικότητα. Παραθέτω αυτούσιο ένα μικρό απόσπασμα από το κείμενο του κυρίου Γιάννη Παπαθεοδώρου, αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών με τίτλο «Ενώ εσύ, πολύ προτού πεθάνεις / Μέσα στο παρελθόν έπαιζες ζάρια» του Γ. Σαραντάρη για τον Κ.Π. Καβάφη δημοσιευμένο στο ένθετο βιβλίο της Καθημερινής με τίτλο «Ο παγκόσμιος Κ.Π. Καβάφης», το οποίο θεωρώ ότι έχει άμεση συνάφεια με ό,τι θίξαμε πιο πάνω:
«Η DianaHaas έχει ευθύβολα υποδείξει πως ήδη από το περίφημο σημείωμα ποιητικής για τον Φιλοσοφικό Έλεγχο (1903), ο Καβάφης κάνει λόγο για μια μέθοδο που επιτρέπει στον ποιητή να διεισδύσει διανοητικά στα συναισθήματα των άλλων». Ταυτόχρονα και ο Κατσαρός φαίνεται να χρησιμοποιεί τον δικό του τρόπο, τη δική του μέθοδο που του επιτρέπει να εισέλθει διανοητικά στο συναίσθημα του αναγνώστη του. Κλείνοντας την ερμηνευτική προσέγγιση στο έργο Ζαριά στο πιθάρι να αναφέρω πως υπάρχει ένα έξοχο όσο και χαρακτηριστικό δείγμα της συμμετοχής όλων των αισθήσεων σε ένα ποίημα – σημείο της σύνθεσης (δεν θα ορίσω τη σελίδα αφήνοντας τον αναγνώστη να το αποκαλύψει) σε συνάρτηση με τα στοιχεία της μεθόδου του ποιητή. Εύχομαι στον κύριο Κατσαρό καλές γραφές και στο μέλλον.
ΑΝΔΡΟΝΙΚΗ ΚΑΡΑΠΕΤΣΑ
