[Γιώργος Θεοτοκάς-Γιώργος Σεφέρης, Προπύλαια]
Λονδίνο 13 του Γενάρη 1931
Νομίζω πως η αρρώστια στην Ελλάδα είναι σήμερα καθαρά πνευματική. Λέω στην Ελλάδα γιατί νομίζω ακόμη πως θολώνουμε τα προβλήματα όταν βάζουμε τα ζητήματα του τόπου μας πάνω στον πίνακα των παγκόσμιων ζητημάτων. Από ιδιοσυγκρασία άλλωστε έχω μία ροπή προς τον περιορισμό. Ένα από τα συμπτώματα της αρρώστιας αυτής είναι π.χ ο πρώτος δάσκαλος, ο πρώτος δημοσιογράφος κτλ να λύσει τα βαθύτερα προβλήματα στο γόνατο, επιπόλαια και ακατάρτιστα. Έτσι πχ. ο Γληνός, επειδή ήταν ένας ηγέτης (ας πούμε) στο ζήτημα του δημοτικισμού, θέλησε ή παρασύρθηκε να γίνει πνευματικός ηγέτης σε όλα. Εν τω μεταξύ, δεν έκανε καλά την δουλειά του (ποια είναι η θετική συνεισφορά του Γληνού στον δημοτικό αγώνα;), απεναντίας διέλυσε τον εκπαιδευτικό όμιλο.
Μου φάνηκε για αυτό πολύ παράξενο, όταν διάβασα στον Κύκλο το άρθρο του, όπου φώναζε για την προδοσία του Παλαμά. Ο Παλαμάς ήταν ποιητής, και μακάρι ο καθένας στον κλάδο του να τα κατάφερνε τόσο καλά. Εκείνος που πρόδωσε ασφαλώς ήταν ο άλλος. Γενικότερα, θα ονόμαζα προδότη του πνεύματος όποιον από ματαιοδοξία ή χρηματισμό (να βγάλει το ψωμάκι του κτλ) ασχολείται χωρίς πίστη με πνευματικά ζητήματα. Η κατάσταση είναι γενική, δεν χρειάζεται να φλυαρήσω περισσότερο, την ξέρεις. Ξέρεις και τις ελάχιστες εξαιρέσεις. Για να συγκεφαλαιώσω, νομίζω ότι εκείνο που λείπει στην Ελλάδα είναι η πίστη σε ορισμένες διαρκείς ανθρώπινες αξίες. (Μιλώ για τους μορφωμένους, το ψάρι από το κεφάλι βρωμά.) Έτσι δεν είναι καθόλου παράξενο να βλέπεις σοβαρούς ανθρώπους να ισχυρίζουνται και να προφητεύουν ότι θα αλλάξει η όψη του κόσμου έπεσε η στερλίνα, και άλλες να σου μιλούν για ανησυχίες με το ίδιο ύφος που θα παράγγελναν ένα φλιτζάνι καφέ στου Ζαχαράτου. Δεν ξέρω τι έκανες μετά τον πόλεμο ή στα 22 όταν έγινε η καταστροφή. Τότες, σε βεβαιώ είδαμε τον χάρο με τα μάτια μας.Στην πρώτη περίπτωση είδαμε μια στιγμή σαρωμένες όλες τις πνευματικές αξίες, και στην δεύτερη τον τόπο να πηγαίνει στου διαόλου τα καπούλια. Θα ήθελα κάποτε να σου διηγηθώ πόση αγωνία μου χρειάστηκε και πόσα χρόνια σπαταλημένα (ίσως) για να βρω κάποια ισορροπία.
Από τότες σιχάθηκα τους εύκολους ανθρώπους. Οι λέξεις είναι περιορισμένες και ίδιες, ο καθένας μπορεί να τις χρησιμοποιήσει, αλλά εκείνο που δεν μπορεί να διαθέσει ο καθένας είναι αυτό που βρίσκεται τριγύρω στις λέξεις και που τις κάνει ζωντανές. Γι’ αυτό όταν διαβάζω Ελληνικά γραφτά, έχω την εντύπωση πως βρίσκομαι σ’ έναν κάμπο στρωμένο ψοφίμια.
Ας είναι. Σου γράφω άταχτα. Συμπάθησε τις παρεμβολές. Θα ήθελα μονάχα να σου πω ότι πιστεύω πως, για να γίνει κάτι στην Ελλάδα, αν είναι δυνατόν να γίνει, πρέπει να τις ξεγράψει κανείς όλες αυτές τις διανοούμενες δοσοληψίες και να προσπαθήσει να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα με πίστη και με κυρώσεις.
Εν τω μεταξύ δε γίνετε τίποτα άλλο παρά άνεμος. Ο Μελάς θα γράφει ανοησίες στα χρονογραφήματα του Βήματος πάνω στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης, τις μαϊμούδες και τον υλισμό. Δε μας λείπουν τα επιχειρήματα, μας λείπουν οι προσωπικότητες. Δεν μπορεί να πολεμήσει κανείς αυτούς τους ανθρώπους με το να γίνει σαν αυτούς. Αν γίνει σαν αυτούς, είναι χαμένος. Αυτοί κέρδισαν. Αυτό, κατά την γνώμη μου, έπαθε ο Μελάς. Και αφού πρόκειται να συνεργαστείς μαζί του, εύχομαι να μην πάθεις και εσύ τα ίδια και να σε προστατέψουν οι εφέστιοί σου οι Χιώτες, για να μην σε βάλει στην τσέπη του. Βλέπεις πως κάνω ότι μπορώ για να φανώ αντάξιος των χαρακτηρισμών που μου δίνεις: “Ανοικονόμητος και τζαναμπέτης”!
Βλέπεις δεν σου μιλώ για πολιτική. Αυτή είναι η δουλειά μου, όπως εσύ είσαι δικηγόρος. Εύχομαι να τα καταφέρεις καλά και να κάνεις ωφέλιμα πράγματα. Εύχομαι ακόμη να κάνεις και κόμμα, να γίνεις και πρωθυπουργός και να με κάνεις και πρέσβη. Αλλά δε νομίζω πως είναι αυτά που μας λείπουν. Και κυρίως νομίζω πως είναι κρίμα να πας να μπλέξεις μέσα σ’ αυτό το άθλιο κοπάδι.
Δεν θέλω να σου καταστρέψω το θάρρος σου. Απεναντίας, αυτά θα σου τα’ γραφα πολύ αργότερα, αν μου περνούσε από τον νουπως θα μπορούσε να βρεις κάτι διαλυτικό στα γραφόμενά μου. Ίσως να μην έχω καταλάβει καλά το δαιμόνιό σου. Όμως καλύτερα δεν ειν’ έτσι, νά’ χουμε φίλους που μας κρίνουν, παρά φίλους που μας χειροκροτούν. Ίσως ακόμη να τα ‘γραψα όλα αυτά, γιατί με φοβίζουν οι μεγάλες λέξεις ( το ξέρεις αυτό) “πολιτικοκοινωνική θεωρία”, “αντικατάσταση του καπιταλισμού”. Προτιμώ την απλή λέξη Αργώ, που περιμένω με ανυπομονησία να τη δω να ταξιδεύει με τον αγέρα πρίμο στα πανιά της.
* Από την αλληλογραφία «Σεφέρης – Θεοτοκάς, 1930-1966», εκδ. Ερμής, Επιμέλεια Γιώργος Σαββίδης, σελ. 67-70.
Νομίζω πως καταλαβαίνω γιατί διαλέξατε τούτη τη γραφή του ΓΣ. Γιατί διαλέξατε σήμερα ΓΣ. Ο ”τρόπος” του, ανεξάρτητα πόσο συμφωνεί κανείς γενικά μοιάζει να μιλάει για το σήμερα ως ένα βαθμό τουλάχιστον. Του λόγου μου πάντως, με αφορμή τούτη την καλή ενέργεια, να καταχωρηθεί δηλαδή αυτή η επιστολή του ΓΣ, περιμένω την “ΑΡΓΏ”… περιμένω την Αργώ σας, την κάθε Αργώ με την αλήθεια της. Έχουμε ανάγκη σήμερα κάθε αλήθεια. Όπου Αργώ ίσον αλήθεια. Ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δώσατε.
ΔΩΡΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ
Στη σόμπα όπως καθόμουνα εμπρός
Τι όμορφα θα ήταν στοχαζόμουν
Τις Μούσες, αν κατάφερν’ ο τρελός
Στου ποτηριού τον πάτο να φανταζόμουν.
Με μιας το σπίτι σείστηκε, σεισμός
Στα παπλώματα βούτηξ’ από κάτω
Τι μπρος μου στέκονταν στρατός
Μούσες τέσσερις θεόρατες με το βλέμμα τους φλογάτο.
Πρώτη απ’ τ’ αριστερά στεκότανε
Του Βολκώφ η όμορφη η Μούσα
Κοριτσάκι θα πρέπει να λογιότανε
Και λασπωμένα ήταν τα ρούχα της τα ρούσα.
Δεύτερη στη σειρά, γριά καμπουριασμένη
Στο μνήμα της ρίχνει κλεφτές ματιές
Της Κορρέ η Μούσα, λάγνη, πληγιασμένη
Μην λέει: “Ένας απ’ τους καταραμένους ποιητές”.
Τρίτη η καβλιάρα μας, η χαμηλοβλεπούσα
Των ανδρών όλων τα σχόλια άκουγε με ταπεινό χαμογελάκι
Έτσι καθόταν του Μίχου μας η Μούσα
Στη ζαρτιέρα έκρυβ’ η πουτάνα το καθρεφτάκι!
Τελευταίος του Λειβαδά ο γίγας
Ζαλισμένος απ’ την τέχνη την πολλή που είχε σνιφάρει
Στις ακτές του Ομήρου τριγυρνά ο ρήγας
Και νύμφες τρομάζει βγάζοντας έξω το παπάρι.
Και τώρα συμπαθάτε με, τρέχω να κρυφτώ
Απ’ τον ορίζοντα ακούω βούκινα πολέμου
Λυπηθείτε με όμως το φτωχό
Τι Χριστούγεννα είναι -Θεέ μου!
Και μη με κακολογάτε γιατί σας αγαπώ
Άλλους πολύ κι άλλους λιγότερο
Σ’ όλους όμως να ευχηθώ χρόνο πολυγραφότερο
Γιατί αυτός είν’ ο τρόπος μου να πω: “σας εκτιμώ”.
να πούμε ωστόσο πως σε αυτή την επιστολή δεν συγκροτείται παρά ένα επιχείρημα που δεν στέκει με τίποτα: για ποιο λόγο ένας άνθρωπος που εκκινεί από μια εμπειρεία και την μετασχηματίζει σε γνώση δεν μπορεί να προχωρήσει και σε άλλα ζητήματα μελετώντας και αναζητώντας, γράφοντας και αναλύοντας, εκθέτοντας τα πορίσματα των δικών του μελετών; και με ποιο επιχείρημα μπορεί κάποιος να του το απαγορεύσει καλώντας τον απνευμάτιστο επειδή δεν αυτο-περιορίστηκε; σύμφωνα με το ίδιο το σεφερικό επιχείρημα θα έπρεπε ο πατέρας της σημειολογίας, ο κύριος Πήρς, να μείνει ένας φαροφύλακας, ή ένας από τους συντάκτες του πραγματολογικού θεωρήματος σαπίρ – γουόρφ να παρέμενε ένας πλασιέ καλλυντικών στις ηπα (και ας ήταν ακριβώς λόγω των εμπειριών του στην πώληση καλλυντικών που συγκρότησε με βάσει τις σημειώσεις του τις πραγματολογικές παρατηρήσεις του)
Η κριτική σε ένα επίπεδο, δηλαδή στο επίπεδο ποιος διέλυσε ή δεν διέλυσε τον εκπαιδευτικό όμιλο δεν μπορεί να καταλήγει σε ερμηνευτικά συμπεράσματα δίκην “φυσικοποιημένης αντικειμενικότητας” τύπου αυτό έγινε επειδή κάποιος επεκτείνεται σε πράγματα που δεν ήταν η αρχική του εκπαίδευση και επομένως και γνώση (αυτό και αν δεν είναι αυθαιρεσία, δηλαδή να θεωρείς ότι η γνώση σχετίζεται με την εκπαίδευσή σου ντε και καλά)…Η επιστολή και μάλιστα προς τον Θεοτοκά δείχνει μια σειρά από αυθαιρεσίες που συγκροτούνται ως επιχειρήματα και μάλιστα από έναν ποιητή που αν εφαρμόσει κανείς στη βιογραφία του αυτές τις ίδιες του τις άρρητες παραδοχές κριτικής προς τον Γληνό θα καταλήξει εξίσου απνευμάτιστος…Αυτοσυγκρατούμαι…(αλλά επειδή το είπε ο σεφέρης προφανώς δεν είναι και έτσι…ή μήπως διατείνεται κανείς πως αυτό το τελευταίο αποτελεί επιχείρημα υπέρ της άποψης (ή/και άλλων απόψεων) του σεφέρη για τον γληνό;)
έτσι δεν είναι; Καλημέρα (καταλήγει προβληματικό και αναγωγιστικό αυτή η εμμονή του σεφέρη σε μια αποστασιοποιημένη θυμοσοφία…και μας ταλαιπωρεί πολύ ο ποιητής όταν και εκείνος (όπως ο γληνός που κατηγορεί για το ίδιο) επεκτείνεται (και καλώς) και σε περαιτέρω γνώμες και εκθέσεις κειμένων/απόψεων. από πού προκύπτει ότι ο γληνός ή όποιος άλλος δεν μπορεί να κάνει το ίδιο; αντ΄αυτού επιχειρήματα περί μη διάλυσης του εκπαιδευτικού ομίλου δεν διαβάζουμε; ή μήπως και αυτό δεν είναι αστικώς πνευματικόν