Η καταβύθιση στο σκοτάδι

Ο ποιητής με αφορμή το μετρό κάνει μια σειρά παρατηρήσεων και δημιουργεί μια σειρά μεταφορών για τη σύγχρονη αγχώδη ζωή μας, τον φόβο του θανάτου και τη φθορά. Συνομιλεί άμεσα με τη βραβευμένη από την Ακαδημία συλλογή Μετρό της Τασούλας Καραγεωργίου  (εκδόσεις Κέδρος 2004), που η καταβύθιση στο μετρό παραλληλίζεται με την εις Άδην κάθοδον (νέκυα). Αντιγράφω μερικές κομβικές λέξεις της συλλογής: καταβύθιση, σκότος, ξεψυχισμένο, άγχος, διαφυγή, θάνατος, στρατός χούλιγκαν, σιδερογροθιές, συγκέντρωση ανέργων στο κέντρο κτλ.

Αστικό το τοπίο των ποιημάτων: «παστωμέν[οι] λεωφόρ[οι]» (σ.39), «κόρνες μποτιλιαρίσματος» (σ.39),  «δακτύλι[οι]» (σ.51), «μονά ζυγά» (σ.51), συνωστισμός κόσμου, και πάνω από όλα το μετρό, το σήμα κατατεθέν της πολυπληθούς πρωτεύουσας, σκοτεινό, πνιγερό, μα και αποκαλυπτικό. Όλα αυτά εκπροσωπούν ένα καταπιεστικό περιβάλλον, στο οποίο ασφυκτιά το ποιητικό υποκείμενο, είναι ένας τεχνητός και τεχνολογικός κόσμος μακριά από τη φύση του. Είναι μια «σκηνή θεατρική», με «υποκριτές δαιμόνι[ους]», σε μια διαρκή αυλαία («Είναι σκηνή», σ.13). Αισθάνεται τον υπόγειο σιδηρόδρομο σαν ένα κομμάτι της κοινωνίας μας, ένα μωσαϊκό της και σύμβολο της καταπίεσης του πολιτισμού της, κοινωνικής και τεχνικής φύσεως, κάτι που φαίνεται καθαρά από τις περιγραφές του που είναι κλειστοφοβικές, αρνητικές και καταπιεστικές. Μερικά χαρακτηριστικά επίθετα και φράσεις είναι: «Μεσαίωνα σκοτεινού» (σ.20), «νωθροί προβολείς» (σ.20), «άρρωστα τα φώτα» (σ.20), «κούφιες διαδρομές» (σ.17), «αβεβαιότητες» (σ.16), «περιορισμός» (σ.13), «κινούμενος υποχθονίως και χαμερπώς» (σ.24) και πολλά άλλα. Η φύση του ανθρώπου αισθάνεται το τρένο ως σιδερένιο άλογο, όπως το έβλεπαν οι Ινδιάνοι, που ο πολιτισμός τους ήταν άμεσα συνδεδεμένος με τη φύση και τον σεβασμό της («Ινδιάνοι», σ.42). Αλλά η γενοκτονία τους συνόδευσε τη δολοφονία της έννοιας της φύσης μέσα τους, τη βαθύτερη συναίσθηση του περιβάλλοντος, τα άγρια άλογα. Οι «ατσάλινοι τροχοί» πολτοποίησαν το φυσικό, με την ανελέητη γενοκτονία τους («Χλωμό πρόσωπο», σ.43).

Βιώνοντας και συνθέτοντας  την Ελεγεία του Πένθους

Ο Κώστας Λάνταβος, ο γνωστος ανα το πανελλήνιο Λαρισαίος ποιητης, την τελευταία ποιητικη συλλογη-του, 15^η στη σειρα, που κυκλοφόρησε το 2023 απο τις εκδόσεις Θράκα, την τιτλοφόρησε  «Το μέγιστο θαύμα». «Το μέγιστο θαύμα», όπως ο ίδιος μας πληροφορει σ’ ένα στίχο-του, στην αρχη της συλλογης-του, είναι ο άνθρωπος («Ιδου εγω, ο άνθρωπος, ο υιος της οδύνης, το μέγιστο θαύμα»), δάνειος χαρακτηρισμος απο τον Ερμη τον Τρισμέγιστο.

Εν ολίγοις, ο ποιητης μας προϊδεάζει για έναν σκληρα δοκιμαζόμενο άνθρωπο, απλο, αγνο, ταπεινο, που έχει, ή που προσπαθει, ν’ αποσβέσει πλήρως το Εγω-του, τ’ όνομά-του, τα πάθη, τις ορμες, τις επιθυμίες-του (σαρκικες και υλικες), γενικα την εύκολη ζωη-του και ο οποίος, αποκαθαρμένος και εξαϋλωμένος, αναμάρτητος και ενάρετος, οδηγείται ολοταχως προς την αγιότητα των αισθήσεών-του. Γράφει:

Απεκδύθην

Όλες-μου τις επιθυμίες,

τους πόθους-μου για έκφραση,

τη θέληση για μια εύκολη ζωη

με μια ωραία και εύκολη συνείδηση,

σ. 43

Και λίγο πιο κάτω:

Θέλω να ξεχάσω. Θέλω να ξεχάσω τ’ όνομά-μου.

Είναι μια σημαία που δηλώνει εκείνο που δεν είμαι,

είναι μια φυλακη που κρύβει αυτο που είμαι

είναι μια περίκλειστη λίμνη και εκει ουκ εισελεύσει άνθρωπος

μόνο πουλια που οσμίζονται της ύβρεως το λευκο σεντόνι.

Τ’ όνομά-μου πρέπει να σβήσει. Γιατι η καρδια πρέπει

να μείνει στο σωστο μέρος.

Η αγάπη μπορει να εξαντλήσει έναν άντρα.

Αλλα η σωστη αγάπη

μπορει να του δώσει μέλλον.

σ. 64

Μας συστήνει, δηλαδη, έναν άνθρωπο απαλλαγμένο απ’ όλα τα περιττα βάρη που πλάκωναν το σώμα και την ψυχη-του, αφήνοντας μόνο το αίσθημα της αγάπης και το εσωτερικο φως  να τον τροχοδρομουν στην σωστη κατεύθυνση αλλα και να τον εγκλιματίζουν σε μία νέα και αληθινηζωη. Έτσι, όπως μας το μεταφέρει στους ακόλουθους στίχους-του:

Θέλω να βγάλω όσο σκοτάδι απέμεινε εντος-μου.

(Πως είναι να καίγεσαι απ’ τον ψυχρο αέρα;)

να υψωθω στον περίβολο της Αγάπης

δεν είναι η αγάπη πολυτέλεια….

σ. 18

Τοιχογραφία εποχής σε μεστό ποιητικό λόγο

Ο Δημήτρης Κοσμόπουλος στην δέκατη τρίτη ποιητική συλλογή του με τίτλοΈθνος εξαιρετικά (2023) από τις εκδόσεις Περισπωμένη, πιστός στην βαθιά σύνδεσή του με την νεοελληνική λαϊκή παράδοση και την ελληνική λογοτεχνία του 19^ου αιώνα, μας παραδίδει μία ποιητική σύνθεση-ελεγεία για την αθέατη πλευρά της ιστορίας της χώρας των τελευταίων εκατό ετών. Ενώ η επίσημη ιστορία επικεντρώνεται στα μεγάλα γεγονότα και τα επιφανή πρόσωπα, οι ανώνυμοι λαϊκοί άνθρωποι, οι οποίοι είναι εκείνοι που, στην ουσία, την δημιουργούν, υποστηρίζουν τα οράματα των σπουδαίων ιστορικών φιγούρων και υφίστανται την πλειονότητα των θετικών ή αρνητικών συνεπειών των αποφάσεών τους.

Η εικόνα της πρώτης στροφής της συλλογής αναδύεται μέσα από τους καπνούς των τσιγάρων και την παγωνιά της μοναξιάς, το τσιγάρο του στρατιώτη που τον συνόδευε σε κάθε περίσταση:

Με Έθνος εξαιρετικά και Σέρτικα Λαμίας

νύχτες και νύχτες άκουγε μόνος στο παραγώνι

την γλώσσα της φωτιάς…

Ο καπνός αποτελούσε αγαπημένη συνήθεια και παρηγοριά των ανθρώπων ως τα τέλη σχεδόν του 20ού αιώνα. Έθνος ονομαζόταν, εξάλλου και η μάρκα τσιγάρων που κάπνιζαν οι Έλληνες της εποχής εκείνης. Η μοναξιά του ανθρώπου απέναντι στην μοίρα και στις κακοτοπιές της ζωής, επίσης,  συνιστά παγιωμένο  μοτίβο της παραδοσιακής και της  κλασικής ποίησης του περασμένου αιώνα.

Λίγο παρακάτω αναδύονται οδυνηρές ιστορικές μνήμες του νεότερου ελληνισμού, οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-1913), ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918, η Ελλάδα εισήλθε στον πόλεμο το 1917), η Μικρασιατική περιπέτεια  (1919-1922), που οι απλοί πολίτες συνεισέφεραν  τα μέγιστα και υπέστησαν ανυπολόγιστες απώλειες:

Ποιος έχασε αδερφοποιτό στα φοβερά τελώνια;

από Μπιζάνι-Εσκί Σεχίρ, στρατιώτης δέκα χρόνια

κι ύστερα της σιωπής σπορηάς, του πόνου τρυγητής.

Η Μικρασιατική εκστρατεία επανέρχεται πολλές φορές σε αρκετά μέρη του Έθνους εξαιρετικά. Όπως δήλωσε σε πρόσφατη συνέντευξή του στην εφημερίδα Εστία της Κυριακής (24.01.2024) ο ποιητής, το θέμα τον αγγίζει ιδιαίτερα έχοντας μεγαλώσει δίπλα σε Μικρασιάτες πρόσφυγες που νοσταλγούσαν τις πατρίδες τους, λόγω συγγενικών δεσμών και με την μνήμη προγόνων που πολέμησαν σε μικρασιατικό έδαφος:

Ἡ γυναίκα μου εἶναιΜικρασιάτισαἀπότήν Καππαδοκία, οἱπαπποῦδες της, πού τούς πρόλαβα, εἶχαν λειτουργικά βιβλία ὡς Χριστιανοί καίΚρυπτοχριστιανοίςτήν τουρκική γλώσσα, ἦταν δηλαδή καραμανλῆδες. ἈληθέστερουςἝλληνεςἀπόαὐτούςδέν συνάντησα στήν ζωή μου.

[…]

Ὁ παππούς μου χάθηκε στήν Μικρά Ἀσία, εἶχαὅμως τούς συνομηλίκους του, τά λεγόμενα «παιδιά τῆς κλάσης τοῦ ‘20», νάμέπαραμυθοῦνμέτίς διηγήσεις τους.

Ο πόνος και η μνήμη των νεκρών των πολεμικών συγκρούσεων του πρώτου μισού του 20ού αιώνα καθόρισε την δημόσια και ιδιωτική ζωή της ελληνικής κοινωνίας και εξωτερικά και υποδόρια. Ο ποιητής επανέρχεται πολύ συχνά στην ενθύμησή τους κατά την διάρκεια της σύνθεσής του αποτυπώνοντας την θλίψη και τον καημό των δικών τους ανθρώπων, που πολύ συχνά περιέπιπταν σε μεγάλη ένδεια με τον χαμό τους και στερούνταν την δυνατότητα να δουν τους νέους αυτούς άνδρες να εκπληρώνουν το πεπρωμένο τους. Και κάποτε οι γενιές των αδικοχαμένων νέων να σμίγουν:

Δεν θα υπάρξει ιδανικότερη εποχή να γράψεις

συνδιαλεγόμενος με τη μύγα μέσα στο ποτήρι

(ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΟ ΠΑΡΚΟ)

Στην τρίτη προσωπική συλλογή του Σάββα Λαζαρίδη Κολάζ Πορνογραφίας (εκδ. ΑΩ,2023) έχουμε όλα εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν την τεχνική ενός κολάζ όπως αναφέρεται και στον τίτλο της συλλογής. Μιας τεχνικής που θεωρείται άμεσο μέσο έκφρασης αφού οπτικοποιεί το μήνυμα συνθέτοντας θραύσματα της πραγματικότητας, δημιουργώντας παράλληλα μαζί με την ποίηση δύο διαστάσεις (εικόνα, γραπτός λόγος) για τη μεταφορά του μηνύματος στον αναγνώστη. Εικόνες με ετερόκλητα στοιχεία αλλά και οικείες εικόνες, στιχουργικές συνθέσεις με γοργή εναλλαγή που πέρα από την κριτική σκέψη προσδίδουν κι ένα θεματογραφικό σκηνικό αναδεικνύοντας τα πιο ταπεινά ένστικτα του ανθρώπινου νου και υπονομεύοντας κάθε θόρυβο ή αφήγημα της σημερινής ενημέρωσης που παρεκτρέπεται από την ουσία των πραγμάτων.

Από την άλλη, η περιγραφή-αναπαράσταση εικόνων στα 27 ποιήματα της συλλογής με πυρήνα την επίδραση και τη διεργασία του εξωτερικού βιώματος που βρίσκει θέση στο εσωτερικό περιβάλλον του ποιητή, έχει κανείς την αίσθηση πως εγκιβωτίζει σε κάθε ποίημα μικρότερα άλλα κολάζ.

Ο Λαζαρίδης με μια προσεχτική ενατένιση όλων εκείνων που συγκροτούν τη ζωή στο σύνολό της προβάλλει τα πράγματα όπως του υπαγορεύει η συνείδησή του, με διαπλάτυνση της εσωτερικής σκέψης, με οξεία ματιά, με πυκνότητα έκφρασης και εξαιρετικής καθαρότητας στις λεπτομέρειες.«Ψάχνοντας λύσεις εξαιρετικά πολύπλοκες, μάρτυρας του πιο απαίσιου εγκλήματος»και συνάμα αναλώσιμος, μέσα σ’ένα αδηφάγο σύνολο, στο τέλος αρκείται σε μια σιωπηλή πορεία διαπιστώσεων αλλά και διαψεύσεωνστην τακτοποιημένη και κακοφορμισμένη κατά τ’ άλλα πόλη του.

Για τον Λαζαρίδη είναι ολοφάνερο ο ποιητής να ενστερνίζεται αυτό που ο Πεσσόα έλεγε«το εσωτερικό μέρος αυτού που ακούμε».Μιας εσωτερικότητας που πολλές φορές μοιάζει αλάνθαστη μπροστά στο συγκεχυμένο της πραγματικότητας. Μιας επανατοποθέτησης μέσα στον κόσμο που σήμερα μοιάζει όσο ποτέ άλλοτε επιτακτική ανάγκη για μια συνέχεια που θα αφήσει το υγιές αποτύπωμά της.

Ο ποιητής-περιηγητής λοιπόν αποθησαυρίζει τα μικρά και τα μεγάλαμέσα σ΄έναν ασφυκτικά πολυπληθή αστικό ιστό, ξεκομμένος απότην παρουσία του ανθρώπινου πλήθους, εμμένοντας στο εσωτερικό του τοπίο και «σε κάθε λόγο που δεν είναι μόνο θόρυβος», εμβαθύνοντας ουσιαστικότερα στη παρακμιακή ζωή της ανθρώπινης οντότητας σε όποια εποχή κι αν βιώνεται αυτή.

Είναι ο παρατηρητής που εποπτεύει την πραγματικότητα και ο δημιουργός που απολογείται κάποτε για την απραξία του«γνωρίζοντας πως δεν μπορεί να κάνει κάτι παραπάνω από μια αθώα ενατένιση ηλιοβασιλέματος» ή το τελευταίο του τσιγάρο, «οχτώ με εννιά δίπλα σε ξινισμένα δελτία ειδήσεων»˙μια πρόσκαιρη αδυναμία κίνησης, παρόλα αυτά σε κατάσταση απόλυτης συνειδητότητας και αντίληψης της μεγάλης εικόνας που έντεχνα αποκρύπτεται.

[…] Ο σκοτεινός τρόπος δυσκολεύει τη θέαση / διαμορφώνοντας μια στάση ελάχιστα πολιτική.[…]στην τηλεόραση συνταγές πολιτικών/ ανάλατες όσα τα υπολείμματα φόβων […]Έτσι, διδάσκομαι/ μέσα από δελτία ειδήσεων να εστιάζω/ σε ειδοποιήσεις έκτακτων φαινομένων.

Μπορει το υπερρεαλιστικο κίνημα  ν’ αναβιώσει στον ελληνικο χώρο;

Είναι εκπληκτικο γεγονος και συνάμα παράδοξο το ότι εκδίδονται στην Ελλάδα, ακόμη και σήμερα, βιβλία με υπερρεαλιστικη ποίηση, σχεδον 40 χρόνια απο τότε που ο αξέχαστος Αλέξανδρος Αργυρίου διατύπωσε την άποψη (βλέπε π. Διαβάζω, 120/5.6.1985, σ.σ. 33-37) πως ο υπερρεαλισμος στην Ελλάδα υπήρξε «ακρωτηριασμένος» και «ανάπηρος», επειδη δεν απέκτησε πολιτικο σκέλος, όπως ο γαλλικος, αφήνοντας ουσιαστικα να αιωρείται στην ατμόσφαιρα η εικασία ότι υπήρξε ανεδαφικο κίνημα, που απο νωρις άρχισε να «ξεθωριάζει»και να οδηγείται σταδιακα και σταθερα στο τέρμα-του.

Ήταν, όπως πιστεύω, μία ισχυρη άποψη που διέσχισε σαν αστραπη τότε τον ορίζοντα της ελληνικης λογοτεχνίας, αρκετα χρόνια βέβαια αφότου το υπερρεαλιστικο κίνημα έκαμε εντυπωσιακα την εμφάνισή-του στον ελληνικο χώρο, θυμίζοντας τον θόρυβο που προκάλεσαν οι μεγάλοι Έλληνες υπερρεαλιστες ποιητες, όπως ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Νικόλας Κάλας κ.ά., τόσο με τα βιβλία-τους όσο και με την πολύμορφη δράση-τους, που δίχασαν το ελληνικο αναγνωστικο κοινο, επιφέροντας σε άλλους θαυμασμο και ευφροσύνη και σε άλλους προβληματισμο και επιδοκιμασίες για την ποίησή-τους.

Αναφέρομαι συγκεκριμένα στο βιβλίο «Ποιητικη ύλη», του πρωτοεμφανιζόμενου στα ελληνικα γράμματα Παναγιώτη Θεοδοσόπουλου, που εκδόθηκε τον περασμένο χρόνο (2023) απο τις εκδόσεις ‘’Οδος Πανος’’, και το οποίο περιέχει 28 ολιγόστιχα ποιήματα. Ο ποιητης, αν αντιλαμβάνομαι σωστα, με τον τίτλο που έδωσε στη συλλογη-του, υπαινίσσεται κάτι που είναι ρευστο, δηλαδημία ύλη που είναι υπο επεξεργασία και διαμόρφωση, πριν πάρει τη τελικη μορφη-της. Ο αναγνώστης όμως, και μόνο μερικους τίτλους ποιημάτων να διαβάσει απο αυτη τη συλλογη, θα αντιληφθει αμέσως πως πρόκειται για ολοκληρωμένα αμιγη υπερρεαλιστικα ποιήματα και πως έχει σίγουρα να κάνει μ’ ένα γνήσιο,καλα αρματωμένο υπερρεαλιστη ποιητη.Θέλω να επισημάνω πως η ποιητικη φλέβα-του φθάνει βαθια και αρδεύεται απο τα «ενάρετα» αλλα δύσκολα ύδατα του υπερρεαλισμου. Υπάρχουν π.χ. τίτλοι ποιημάτων στη συλλογη όπως:

«Το δίλημμα της διάβασης του Ρουβικώνα», «Φωτογραφία ανεκπλήρωτων προθέσεων», «Ναυμαχία ερώτων κι άλλων επιθυμιων», «Βροχη στα μάτια του τοπίου», «Πορτραίτο με ανθισμένες μυγδαλιες και όπλα», «Τεχνίτης άστεγων ευκαιριων», «Για έναν αναστεναγμο με τ’ όνομά-σου» κ.ά.