Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 24-3-2000

`

Αγαπητέ κ. πρύτανη, αξιότιμοι κύριοι καθηγητές, αγαπητοί φίλοι,

Η απόφαση της Συγκλήτου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης να με αναγορεύσει επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Μουσικής είναι για μένα πραγματικά μεγάλη τιμή και θα ήθελα να σας ευχαριστήσω όλους γι’ αυτό.

Πώς βλέπει από το ύφος της αριστοτέλειας σκέψης ένας κοινός θνητός τα πεπραγμένα του βίου και του έργου του; Αυτή είναι η πρόκληση, έτσι τουλάχιστον την εννόησα, και αυτό θα έπρεπε να είναι το περιεχόμενο της σημερινής ομιλίας μου. Πλην όμως ο χρόνος δεν το επιτρέπει, ενώ από την άλλη πλευρά το Τμήμα του οποίου έχω την τιμή να γίνω επίτιμος διδάκτωρ είναι το Μουσικό, ως εκ τούτου λοιπόν θα περιοριστώ στη σκιαγράφηση των μεγάλων συντεταγμένων που οδήγησαν τα βήματα μου στο χώρο της μουσικής και γενικότερα της τέχνης.

Η μουσική, ξεκινώντας από το βασικό της κύτταρο, το μέλος – μελωδία – τραγούδι, που φυσικά εμπεριέχει το ρυθμό, αποτελεί τον πρώτο ψυχικό-πνευματικό δεσμό που συνδέει τα άτομα κάθε τοπικής κοινότητας. Η ιδιότητα να δημιουργώ μελωδίες υπήρξε για μένα ένα μέσο έκφρασης με το οποίο άρχισα να χτίζω τον εαυτό μου και ένας τρόπος επικοινωνίας και συμφιλίωσης με τους «άλλους», τους εκτός του

κύκλου της οικογενείας, που με φόβιζαν όπως το σκοτάδι.

Γρήγορα συνειδητοποίησα ότι με περίμενε ένα μακρύ και αινιγματικό ταξίδι προς το μέλλον, που όφειλα να το κάνω με «άλλους», χωρίς να γνωρίζω τους κανόνες αυτής της υποχρεωτικής συνύπαρξης.

Το μόνο που είχα έως τότε εκτιμήσει, έξω από το οικογενειακό καταφύγιο, ήταν η φύση, τα χρώματα, οι ήχοι και ό,τι άλλο μας μεταφέρουν οι αισθήσεις. Ο φυσικός και ο ζωικός κόσμος με γοήτευαν, σε αντίθεση με τον ανθρώπινο, που τον αισθανόμουν σαν απειλή. Και όμως, όπως είπα προηγουμένως, θα έπρεπε να συνυπάρξω και να συνταξιδέψω, μέσα από τα άγνωστα μονοπάτια των γεγονότων, συντροφιά με έναν κόσμο που με απειλούσε και με φόβιζε.

Όταν έφηβος πια συνειδητοποίησα τον κίνδυνο, έκανα φυλακή το δωμάτιό μου, αρνούμενος να κοιτάξω την πραγματικότητα κατάματα. Δυο ολόκληρα χρόνια κράτησε αυτή η απομόνωση μου, ώσπου ήρθαν να με ξυπνήσουν τα ιστορικά γεγονότα: οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη μικρή μας πόλη. Ως και μέσα στο ίδιο μας το σπίτι εγκαταστάθηκαν δυο συνταγματάρχες της Βερμαχτ, δίνοντάς μου να καταλάβω ότι η ζωή μας είχε αλλάξει ριζικά, παίρνοντας ένα καινούριο νόημα, τον αγώνα για την ελευθερία.

Δεν είχε τίποτε το ηρωικό και επιφανειακώς αξιοσημείωτο ο αγώνας για την ελευθερία εκείνων των πρώτων χρόνων της Κατοχής. Έως ότου, στις 25 Μαρτίου του 1943, τότε που έγινε η πρώτη διαδήλωση μπροστά στο κενοτάφιο του

Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, μπήκαν στη ζωή μας οι λέξεις «Εθνική Αντίσταση», με ό,τι συνεπάγεται. Έως τότε η λέξη που ταίριαζε ήταν η λέξη «Νύχτα». Είχε νυχτώσει πάνω από την πόλη μας και η οσμή του θανάτου είχε διασκορπίσει πάνω από τους κατοίκους ένα ανεπαίσθητο στρώμα τέφρας, που διαπερνούσε το δέρμα μεταφέροντας στον πυρήνα της ζωής μια απειλή θανάτου. Αυτή η οσμή του θανάτου καθοδηγούσε τώρα τη ζωή μας και είναι εκπληκτικό το πόσες και ποιες άμυνες δημιουργούνται μέσα σου από το τίποτε όταν πρόκειται να υπερασπίσεις αυτή την αδύνατη φλόγα που πασχίζει να μη σβήσει από τον άνεμο: τη ζωή σου.

Το κείμενο του Βάλτερ Μπένγιαμιν «Zur Kritik der Gewalt», Gesammelte Schriften, εκδόσεις Suhrkamp, 1977, μετέφρασε από το γερμανικό πρωτότυπο ο Λεωνίδας Μαρσιανός. Η έκδοση ετοιμάστηκε στο Εργαστήρι της Ελευθεριακής Κουλτούρας, με γενική επιμέλεια του Παναγιώτη Καλαμαρά. Τα σχέδια στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο είναι του Jacques Tardi. Κυκλοφόρησε στην πόλη της Αθήνας το Καλοκαίρι του 2002 σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων και η χρήση είναι ελεύθερη για τους σκοπούς του κοινωνικού ανταγωνιστικού κινήματος, με τη θερμή παράκληση να αναφέρονται οι πηγές.

`

AΠΟΣΠΑΣΜΑ

ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΠΕΡΙΓΡΑΨΟΥΜΕ το εγχείρημα μιας κριτικής της βίας ως έκθεση της σχέσης της με το δίκαιο και τη δικαιοσύνη. Διότι βία με την ακριβή έννοια της λέξης προκύπτει από μια ανεξαρτήτου αποτελέσματος αιτία μόνον όταν αυτή αρχίζει να επεμβαίνει στις ηθικές αξίες. Η σφαίρα των αξιών αυτών διέπεται από τις έννοιες του δικαίου και της δικαιοσύνης. Είναι σαφές, όσον αφορά την πρώτη απ’ αυτές, ότι η σχέση μέσου — σκοπού είναι η πλέον θεμελιώδης σχέση σε οποιαδήποτε έννομη τάξη. Επιπλέον, ότι η βία απαντάται μόνο στην επικράτεια των μέσων, όχι των σκοπών. Αυτές οι διαπιστώσεις προσφέρουν περισσότερα εφόδια στην κριτική της βίας, και διαφορετικά μάλιστα, απ’ ό,τι πιθανόν φαίνεται με μια πρώτη ματιά. Διότι αν η βία είναι μέσο, τότε εμφανίζεται δίχως άλλο ένα σταθερό μέτρο για την κριτική της. Μέτρο που επιβάλλει το ερώτημα κατά πόσον οι σκοποί της βίας, σε δεδομένες περιπτώσεις, είναι δίκαιοι ή άδικοι. Έτσι όμως η κριτική της θα προέκυπτε απλώς από μια συστηματοποίηση των δίκαιων σκοπών, πράγμα που δεν συμβαίνει. Μια τέτοια συστηματοποίηση, έστω κι αν δεν επιδεχόταν καμία αμφισβήτηση, δεν θα περιλάμβανε ένα κριτήριο για την ίδια τη βία ως αρχή [Prinzip], αλλά ένα κριτήριο για τις περιπτώσεις άσκησης της. Έτσι, το ερώτημα αν η βία εν γένει, ως αρχή, είναι ηθική ως μέσο για την επίτευξη των δίκαιων σκοπών, παραμένει ανοιχτό. Το ερώτημα αυτό, για να απαντηθεί, απαιτεί ένα αυστηρότερο κριτήριο, μια διάκριση στη σφαίρα των ίδιων των μέσων, χωρίς να εξεταστούν οι σκοποί που αυτά υπηρετούν.

Ο αποκλεισμός αυτού του ακριβέστερου κριτικού προβληματισμού χαρακτηρίζει μια μεγάλη τάση στη φιλοσοφία του δικαίου, αποτελώντας ίσως το κυριώτερο γνώρισμα της: πρόκειται για το φυσικό δίκαιο. Στην εφαρμογή βίαιων μέσων για δίκαιους σκοπούς δεν βλέπει μεγαλύτερο πρόβλημα απ’ όσο θα φαινόταν προβληματικό στον άνθρωπο το «δικαίωμα» του να κινεί το σώμα του προς έναν επιδιωκόμενο προορισμό. Σύμφωνα μ’ αυτή τη θεώρηση (η οποία χρησίμευσε ως ιδεολογική θεμελίωση της Τρομοκρατίας στη Γαλλική Επανάσταση) αν η βία είναι φυσικό προϊόν, όμοιο της πρώτης ύλης, δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα στη χρήση της, εξαιρουμένης της κατάχρησης της για την επίτευξη άδικων σκοπών. Σύμφωνα με τη θεωρία περί κράτους του φυσικού δικαίου, όταν τα πρόσωπα αποποιούνται όλης της εξουσίας [Gewalt] τους για χάρη του κράτους, αυτό συμβαίνει υπό την προϋπόθεση (την οποία λόγου χάρη διατυπώνει ο Σπινόζα στη Θεολογικο-Πολιτική Πραγματεία) ότι κατά βάση καθένα, προ της συνάψεως του έλλογου τούτου συμβολαίου, ασκούσε de jure τη βία που de facto διέθετε. Αυτές οι θεωρήσεις αναβίωσαν πρόσφατα, πιθανόν μέσω της δαρβινικής βιολογίας, η οποία με το δογματικό της τρόπο θεωρεί τη βία ως το μοναδικό μέσο, πλην της φυσικής επιλογής, που είναι αρχέγονο και προσήκον σε όλους τους ζωτικούς σκοπούς της φύσης. Η δαρβινιστική αγοραία φιλοσοφία έχει συχνά δείξει πόσο μικρό είναι το βήμα από το φυσικοϊστορικό δόγμα μέχρι το ακόμα χονδροειδέστερο δικαιοφιλοσοφικό, ότι δηλαδή κάθε βία που προσήκει στους φυσικούς σκοπούς θεωρείται, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, νόμιμη.

1. Από νωρίς το πρωί να λες μέσα σου: σήμερα θα συναντηθώ με
τον πολυπράγμονα, με τον αχάριστο, με τον αλαζόνα, τον δολερό,
τον φθονερό, τον ακοινώνητο*. Τους συμβαίνει να είναι έτσι επειδή
αγνοούν το αγαθό και το κακό. Εμένα όμως, που στοχάστηκα τη
φύση του άγαθοΰ κι είδα την ομορφιά του’ και τη φύση του κακού,
κι είδα την ασχήμια του’ και τη φύση του ανθρώπου που σφάλλει,”
κι είδα ότι είναι συγγενής μου, όχι από το ίδιο αίμα ή σπέρμα αλλά από τον ίδιο Νου,
και ότι έχει τη θέση του μέσα στο θείο έργο’
εμένα δεν μπορεί να με βλάψει κανείς από τους παραπάνω, γιατί
κανείς τους δεν μπορεί να με εμπλέξει στην αισχρότητα. Επίσης
δεν μπορώ να οργίζομαι μ’ ένα συγγενικό μου πρόσωπο και να το
μισώ. Γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας, όπως τα
πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, όπως η πάνω και κάτω σειρά των
δοντιών. Το να κάνουμε αντίπραξη ο ένας στον άλλο είναι παρά
φύσιν. Και η αγανάκτηση και η αποστροφή αποτελούν αντίπραξη.

Δεν τον έπιανες από πουθενά. Κάθε πρωί τον έβρισκες στρωμένο σε μια γύφτικη καρέκλα, πρώτο τραπέζι πίστα στην πλατεία του χωριού, ν’ αμολάει κατά διαστήματα μια δυνατή πορδή, μόνο μία! Ήταν το τομάρι της περιοχής, το παραδέχονταν όλοι, εκτός απ’ τον ίδιο βέβαια. Μαζί με τις πορδές αμόλησε και τέσσερα παιδιά, δυο κορίτσια που φύγανε μακριά και δεν ξαναγύρισαν, και δυο αγόρια, ντάλε-κουάλε ο πατέρας τους. Οι κλώνοι ενίοτε ξεπερνούν τους κατασκευαστές τους, όχι σπάνια τους σκοτώνουν, αλλά αυτό είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία. Η γυφτοκαρέκλα πάντως απόκτησε με τα χρόνια τοτεμική υπόσταση, περνούσε ατέλειωτες ώρες διαλογισμού καβάλα στο τετράποδο σκιάχτρο με την ψάθινη ράχη. Καθείς με τη θρησκεία του, όπως λέει ο πάνσοφος λαός.

Τεμπέλης περιωπής λοιπόν, κουτοπόνηρος και καβατζαδόρος, προσόντα απαραίτητα για μια λαμπρή σταδιοδρομία. Μέχρι και μηνιαίο επίδομα κατάφερε να πάρει απ’ τη μητρόπολη, μια ελάχιστη θεσμική καταξίωση για τα έργα και τις μέρες του.

«Άλλοι παίρνουν σύνταξη απ’ το ΙΚΑ» δήλωνε με θράσος στους συγχωριανούς του, σε όσους δηλαδή του μιλούσαν ακόμη. Τα βγάζεις πέρα με σκατόγερους;

Η εξοχική Λευκάδα

Αργά το απόγευμα, πλησιάζοντας το νοτιότερο άκρο της Λευκάδας, όλα λάμπουν στο φως. Σαν ένα ηλιοβασίλεμα στο Θερμαϊκό. Δεκάδες χρωματιστά γουιντσέρφινγκ, μεγάλα ιστιοφόρα και βάρκες στην οργιαστική βλάστηση των νερών. Οι ακτές είναι μέσα στο πράσινο.
Ένα χωριό ψαράδων, η Βασιλική, που έχει όμως περισσότερο αγροτικό χαρακτήρα. Στα δεξιά, λίγα παραθαλάσσια εστιατόρια και ξενοδοχεία. Αριστερά, η πλαζ, τα θαλάσσια σπορ, μοντέρνα καταστήματα παγωτών και φρούτων. Στο τέρμα του ανηφορικού δρόμου που διασχίζει το χωριό, δεκάδες ξενώνες με χαρακτηριστική αρχιτεκτονική μορφή μέσα στα σπάρτα, σε εκτάσεις έρημες. Μια δισκοθήκη μέσα στο λιβάδι, σ’ έναν αχανή κήπο. Τα κάμπινγκ αρχίζουν μετά, δίπλα στη θάλασσα. Τα βράδια φυσάει πάντα ένας άνεμος θερμός, θαλασσινός. Όλα τα μέσα μεταφοράς επιστρατεύονται από κει προς όλα τα σημεία του νησιού. Οι αποστάσεις εκμηδενίζονται. Ποιος βιάζεται να φτάσει στην πόλη της Λευκάδας με 42 βαθμούς;
Μερικές μέρες στο Νυδρί συμπληρώνουν την κοσμοπολίτικη όψη μιας μεταμορφωμένης Λευκάδας. Διεθνές παραθεριστικό κέντρο, μια προσπάθεια που πολύ γρήγορα καρποφόρησε. Σε τρεις λωρίδες: η παραθαλάσσια με δεκάδες κέντρα φαγητού και αναψυχής. Η άσφαλτος με πολυτελή καταστήματα και λιχουδιές. Μετά τα μεσάνυχτα μεταβάλλεται σε Ταγγέρη. Ορχήστρες, δισκοθήκες και καλλιτέχνες του τραγουδιού ακούγονται σε πολύ μεγάλο βάθος στην κωμόπολη. Η ίδια αυτή πόλη έχει πολυδαίδαλους δρόμους όπου επαύλεις συνορεύουν με φάρμες, κήπους με οπωροφόρα ή αγροικίες μοντέρνου ρυθμού. Οι υπηρεσίες προσφέρονται αφειδώς.