CABALLO VERDE PARA LA POESÍA:
Το ποιητικό περιοδικό του Πάμπλο Νερούδα στην Μαδρίτη της γενιάς του 27, τις παραμονές του Εμφυλίου Πολέμου
`
Στις αρχές του 1934 ο Πάμπλο Νερούδα φτάνει στην Ισπανία• πρώτα ως απεσταλμένος του πολιτιστικού τομέα της πρεσβείας της Χιλής, στη Βαρκελώνη, και στη συνέχεια ορίζεται γενικός πρόξενος της Χιλής και ο επόμενος προορισμός του είναι η πολυπόθητη για αυτόν Μαδρίτη, την οποία έχει λατρέψει και αγαπήσει από την πρώτη του επίσκεψη εκεί, το 1927. Η υποδοχή που θα του επιφυλαχθεί είναι θερμή και άμεσα θα ενσωματωθεί στους κόλπους των ποιητών της γενιάς του 27 που βλέπουν στο πρόσωπο του και στο ελάχιστα γνωστό έως εκείνη τη στιγμή έργο του έναν πρωτοπόρο σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη διεύρυνση των οριζόντων της ποιητικής έκφρασης και της ποιητικής τέχνης εν γένει. Εν ολίγοις, αλλαγές και ρηξικέλευθες προστάσεις που, σε γενικές γραμμές, και οι ίδιοι πρεσβεύουν. Είναι χαρακτηριστικό πως κατά την άφιξή του στον σταθμό της Μαδρίτης είναι ο ίδιος ο Λόρκα, με τον οποίο είναι ήδη φίλοι, που θα τον περιμένει για να τον υποδεχτεί.
Για τον λογοτεχνικό κόσμο της Ισπανίας, ο ερχομός του Νερούδα, σηματοδοτεί ένα γεγονός μεγάλου βεληνεκούς, ανάλογο με τον ερχομό του Ρουμπέν Νταρίο στις αρχές του αιώνα, τότε που η Μαδρίτη δεν είχε την αίγλη που είχε τη δεκαετία του 30, κι ενώ έχουν μεσολαβήσει παρόμοιες επισκέψεις όπως αυτή Βισέντε Ουιδόμπρο και του Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Ο ποιητής θα διαμείνει στο διαμέρισμα του 5ου ορόφου του περίφημου συγκροτήματος κατοικιών Casa de las Flores , σύμβολο της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας της εποχής, που το βρίσκει χάρη στη μεσολάβηση του Ραφαέλ Αμπέρτι. Το σπίτι θα γίνει τόπος συχνών λογοτεχνικών μαζώξεων κι από κει θα περάσουν κατά καιρούς πολλοί σπουδαίοι δημιουργοί της εποχής, μεταξύ των οποίων και ο Miguel Hernández που εκεί θα γράψει αρκετά από τα ποιήματά του.
Πρόκειται αναμφίβολα γόνιμη λογοτεχνική συνάντηση. Οι ποιητές της γενιάς του 27 αρχικά, κι αργότερα αρκετοί της επόμενης γενιάς, έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν καλύτερα έναν ποιητή που τον θεωρούν ιδιαίτερα σημαντικό σε ζητήματα ανανέωσης του ποιητικού λόγου, επιτακτικό αίτημα της γενιάς του 27, κι ας μην είναι ακόμη τόσο γνωστός. Από την άλλη, ο ίδιος ο ποιητής, στη Μαδρίτη θα εισέλθει στην πιο ώριμη φάση της ποιητικής του δημιουργίας και είναι χαρακτηριστικό πως εκεί θα δημοσιεύσει (1935), πλήρη πια, την συλλογή Residencia en la tierra, που είχε εμφανιστεί μερικώς για πρώτη φορά στη Χιλή το 1933. Η Μαδρίτη, και κατ’ επέκταση η Ισπανία, για τον Νερούδα εξελίσσεται σε μούσα που τον εμπνέει διαρκώς και ποικιλοτρόπως, τόσο κατά την περίοδο πριν τον εμφύλιο, όσο και μετά με την οδυνηρή τροπή που παίρνουν τα πράγματα, όπου κάνει την εμφάνιση του ο βαθιά πολιτικοποιημένος Νερούδα• και είναι χαρακτηριστικά, ως προς αυτό, τα ποιήματα της ποιητικής σύνθεσης με τον τίτλο España en mi corazón: himno a las Glorias del Pueblo a la Guerra. (Στρατηγοί/ προδότες: δείτε το σπίτι μου νεκρό,/ δείτε την Ισπανία διαλυμένη:/ αλλά από κάθε σπίτι νεκρό βγαίνει φλεγόμενο μέταλλο/ αντί για άνθη/αλλά από κάθε κενό της Ισπανίας/ η Ισπανία προβάλει/αλλά από κάθε παιδί νεκρό βγαίνει ένα τουφέκι με μάτια… Ελάτε να δείτε το αίμα στους δρόμους/Ελάτε να δείτε το αίμα στους δρόμους…)[1]
Η σχέση του Νερούδα με την Ισπανία, όπως είδαμε, έχει ξεκινήσει από το 1927, που είναι η χρονιά που θα την επισκεφθεί για πρώτη φορά κι έκτοτε διατηρεί σημεία επαφής μαζί της μέσα από κάποια περιοδικά, και κυρίως το Revista de Occidente που είναι το λάβαρο της γενιάς του 27 στην ισπανική πρωτεύουσα. Εκεί θα γίνει και η προδημοσίευση κάποιων από τα ποιήματά του που ακόμη δεν έχουν εκδοθεί, τα οποία προκαλούν αίσθηση. Δύο χρόνια νωρίτερα είχε γνωρίσει τον Λόρκα στο Μπουένος Άιρες και μεταξύ της ξεκινάει μια στενή φιλική σχέση που ισχυροποιείται όταν ο Νερούδα θα βρεθεί στη Μαδρίτη. Έτσι, θα είναι ο ίδιος ο Λόρκα που λίγο μετά θα τον παρουσιάσει στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης σαν τον κατεξοχήν εκπρόσωπο ενός «λυρισμού του Αγνώστου που τολμά και σπάει τα στεγανά και ξέρει να κλαίει και να παθιάζεται».
`
Τόσο οι ποιητές της γενιάς του 27, όσο και εκείνοι της επόμενης, θα τιμήσουν με την έκδοση φυλλαδίων που κυκλοφορούν σαν φόρος τιμής στον Χιλιανό ποιητή και περιέχουν αποσπάσματα της συλλογής Residencia en la tierra. Όλος αυτός ο θαυμασμός και η μεταξύ τους σχέση θα έχει ως αποτέλεσμα τη γέννηση του περιοδικού Caballo Verde para la poesía (Πράσινο Άλογο για την ποίηση). Η αρχική ιδέα ανήκει στον ακούραστο Μανουέλ Αλτολαγκίρε που μαζί με τη σύζυγό του Κόντσα Μέντεθ, εμβληματική μορφή των γυναικών της γενιάς του 27, έχουν να παρουσιάσουν, εκτός από μια έντονη λογοτεχνική δραστηριότητα, μια εξίσου έντονη εκδοτική δραστηριότητα που θα συνεχίσει να υφίσταται κι ακόμη όταν θα βρεθούν εξόριστοι, μαζί με άλλους ποιητές της γενιάς του 27, στο Μεξικό και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής λόγω της δικτατορίας του Φράνκο. Ο Αλτολαγκίρε λοιπόν, τον επισκέπτεται κατ’ οίκον για να του πει πως σκέφτεται να εκδώσει ένα περιοδικό όπου θα δημοσιεύει «ό,τι καλύτερο υπάρχει στην Ισπανία» και πως θέλει να είναι αυτός που θα το διευθύνει. To κάθε τεύχος του περιοδικού αριθμεί γύρω στις 25 σελίδες και ο αρχικός στόχος ήταν να κυκλοφορεί σε μηνιαία βάση, με αφετηρία τον Οκτώβριο του 1935. Εντέλει εκδίδονται μόλις τέσσερα τεύχη και η πορεία τελειώνει βίαια στο τέταρτο τεύχος ,τον Ιανουάριο του 1936, αφού εξαιτίας του ξεσπάσματος του Εμφυλίου, που αιφνιδιάζει τον Νερούδα ο οποίος λίγο μετά θα φύγει εσπευσμένα, παραλύουν τα πάντα και η Ισπανία έρχεται αντιμέτωπη με μια πραγματικότητα ζόφου και αβεβαιότητας. Υπήρξε ένα ακόμη ένα διπλό τεύχος (το 5ο και το 6ο) , έτοιμο προς βιβλιοδεσία που δεν είδε ποτέ το φως της δημοσιότητας. Σε όλα τα τεύχη υπάρχουν αντίστοιχα εισαγωγικά σημειώματα του Νερούδα, και στη μικρή του διαδρομή το περιοδικό έγινε σύμβολο ποιητικής ανανέωσης και καθρέφτης των λογοτεχνικών ανησυχιών της εποχής. Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε πως είναι η εποχή της έντονης διαμάχης μεταξύ της καθαρής και μη καθαρής ποίησης την οποία υπερασπίζεται με σθένος ο Νερούδα, μαζί με πολλούς ποιητές της γενιάς του 27, στα πλαίσια μιας ευρύτερης αντίληψης που αρχίσει να διαμορφώνεται σιγά-σιγά υπέρ μιας ποίησης στρατευμένης και με κοινωνικό προσανατολισμό. Την ίδια στιγμή οι θιασώτες της καθαρής ποίησης μέσα από το περιοδικό Nueva Poesía de Sevilla,που εκδίδει ο Juan Ruiz Peña, απέρριπταν ασυζητητί όλα αυτά τα περί μη καθαρής ποίησης ως συνώνυμα της σύγχυσης και του χάους.
Ο Ραφαέλ Αλμπέρτι όταν ενημερώνεται για τον τίτλο αντιπροτείνει να περιλαμβάνεται σε αυτόν η λέξη/χρώμα κόκκινο ως ένα ξεκάθαρο στίγμα πολιτικού/ιδεολογικού προσανατολισμού, συνυφασμένο με τις ιδέες των δημοκρατικών, που ασπάζεται, λίγο πολύ, το μεγαλύτερο κομμάτι της γενιάς του 27. Για τον Νερούδα όμως δεν είχε έρθει ακόμη η στιγμή να ταυτιστεί τόσο φανερά με κάποια πολιτική ιδεολογία, αν και γοητεύεται από τις ιδέες του κουμμουνισμού. Αυτό θα γίνει λίγο αργότερα με τον θάνατο του Λόρκα, την τραγωδία του εμφυλίου και τη δικτατορία. Υπερασπίζεται την αρχική του επιλογή στο πράσινο χρώμα, που το συνδέει με τη ζωντάνια και τη χαρά της ζωής, και το επιλέγει ως μια υπόμνηση του Cántico του Χόρχε Γκιγιέν και του περίφημου στίχου «Verde que te quiero verde» από το Romace Sonámbulo που συναντάμε στο συλλογή Romancero Gitano του Λόρκα. Όσον αφορά το άλογο, για τον Νερούδα είναι ένα ευγενές ον που συμβολίζει τη σωματική ρώμη και το ερωτικό ένστικτο, καθώς κι ένα απολύτως διακριτό οικόσημο (τα όνειρα, τον Πήγασο, τα μαύρα άλογα του θανάτου κλπ). Έτσι η σύνθεση του τίτλου θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως : ρωμαλεότητα, χάρη και ανανεωτική ορμή υπέρ της ποίησης.
Πάντως όσο κι αν σε θεωρητικό επίπεδο ο Νερούδα παρουσιάστηκε υπερασπιστής της μη καθαρής ποίησης το περιοδικό στη βραχύβια του διαδρομή δεν διαμόρφωσε μια ξεκάθαρη ταυτότητα ως προς την κατεύθυνση αυτή και φιλοξενεί στις σελίδες του Ισπανούς και Λατινοαμερικάνους ποιητές που εκπροσωπούν όλες τις τάσεις και τα ρεύματα της εποχής.
Το πρώτο τεύχος όπως είπαμε κυκλοφορεί τον Οκτώβριο του 1935 (με πολύχρωμη εικονογράφηση του José Caballero και τιμή 2,5 πεσέτες) και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων το ποίημα του Λόρκα με τίτλο Nocturno del hueco από την ανέκδοτη ακόμη συλλογή Poeta en Nueva York (Ποιητής στη Νέα Υόρκη). Το εισαγωγικό κείμενο έχει τίτλο Για μια ποίηση χωρίς καθαρότητα και εκεί διαβάζουμε, μεταξύ άλλων:
«….Έτσι ας είναι η ποίηση που αναζητούμε, φθαρμένη από το οξύ των καθηκόντων του χεριού, διαποτισμένη από τον ιδρώτα και τον καπνό, μυρίζοντας ούρα και κρίνα, διάστικτη από τα διαφορετικά επαγγέλματα που εξασκούνται εντός κι εκτός πλαισίου των νόμων.
Μια ποίηση μη καθαρή όπως ένα κουστούμι, όπως ένα σώμα, με λεκέδες φαγητού, και ντροπιαστικές δράσεις, με ζάρες, επαγρυπνήσεις, όνειρα, αγρύπνιες, προφητείες, δηλώσεις έρωτα και μίσους, συγκλονισμένα κτήνη, ειδύλλια, πολιτικές πεποιθήσεις, αρνήσεις, αμφιβολίες, επιβεβαιώσεις, επιβολές….»
ΠΗΓΕΣ:
1.Arroyo Almaraz, Antonio (2011), El exilio como espacio literario: otras islas invitadas, Revista de Filología Románica, Anejo VII 31-43, Ανακτήθηκε στις 22-08-2022 από https://revistas.ucm.es/index.php/RFRM/article/view/38684/37405
2. Barrera, Trinidad (2001), Neruda y los escritores americanos en Caballo Verde para la poesía, América sin nombre: boletín de la Unidad de Investigación de la Universidad de Alicante “Recuperaciones del mundo precolombino y colonial en el siglo XX hispanoamericano”, Nº. 7, 2005 (Ejemplar dedicado a: Cien años de Pablo Neruda), pags. 19-25, Ανακτήθηκε την 30/06/2022 από https://www.researchgate.net/publication/39506088_Neruda_y_los_escritores_americanos_en_Caballo_verde_para_la_poesia
3. Belmiro, Daniele, (2014), El Madrid de Pablo Neruda, El país, Ανακτήθηκε την 11/07/2022 από https://elpais.com/cultura/2014/10/29/actualidad/1414620797_291043.html
4. Caballo verde para la poesía [Texto impreso] , Editores: Concha Méndez y Manuel Altolaguire (1935-1936), Hemeroteca Digital, Ανακτήθηκε την 10/06/2022 από https://hemerotecadigital.bne.es/details.vm?lang=es&q=id:0003722123
5. López de Abiada, José Manuel (1986), Notas sobre Caballo Verde de Poesía, Cuadernos Hispanoamericanos N.430, Ανακτήθηκε την 01/08/2022 από https://www.cervantesvirtual.com/obra/notas-sobre-caballo-verde-para-la-poesia/
6. Nuez, Sebastián de la, (1978), La poesía de revista «Caballo Verde para la poesía» de Neruda, Anales de la Literatura Hispanomaricana , N.7 pag.205, Ανακτήθηκε 25-06-2022 από https://revistas.ucm.es/index.php/ALHI/article/view/ALHI7878110205A
7. Salvador, Álvaro (2010), Pablo Neruda y la generación del 27, Revista Letral, N.10, Ανακτήθηκε την 26-06-2022 από https://revistaseug.ugr.es/index.php/letral/article/view/3730
8. Sans de Medrano, Luis (2013), Madrid en itinerario de Neruda, XXIII Congreso del Instituto Internacional de Literatura Iberoamericana (Madrid 25-29 de junio de 1984), Ανακτήθηκε την 04/07/2022 από https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/madrid-en-el-itinerario-de-neruda/html/301e15ea-8018-4c73-939a-1f889ddd6f92_8.html
[1] Από το ποίημα με τίτλο: «Προδότες στρατηγοί» (μτφρση: Στέργιος Ντέρτσας)
